Soạn bài Tổng kết về từ vựng (luyện tập tổng hợp)
1. Bài tập 1, trang 158, SGK.
So sánh hai dị bản của câu ca dao :
–
Râu tôm nấu với ruột bầuChồng chan vợ húp gật đầu khen ngon.
–
Râu tôm nấu với ruột bùChồng chan vợ húp gật gù khen ngon.
Cho biết trong trường hợp này, gật đầu hay gật gù thể hiện thích hợp ý nghĩa cần biểu đạt. Vì sao ?
Trả lời:
Điểm khác biệt đáng chú ý giữa hai dị bản của câu ca dao là gật đầu trong dị bản thứ nhất và gật gù trong dị bản thứ hai. Gật đầu nghĩa là “cúi đầu xuống rồi ngẩng lên ngay, thường để chào hỏi hay thể hiện sự đồng ý” ; còn gật gù nghĩa là “gật nhẹ và nhiều lần, biểu thị thái độ đồng tình, tán thưởng”.
Em cần dựa vào nghĩa của mỗi từ và nội dung của câu ca dao để có câu trả lời thích hợp.
2. Bài tập 2, trang 158, SGK.
Nhận xét cách hiểu nghĩa từ ngữ của người vợ trong truyện cười sau đây :Chồng vừa ngồi xem bóng đá vừa nói:- Đội này chỉ có một chân sút, thành ra mấy lần bỏ lỡ cơ hội ghi bàn.Vợ nghe thấy thế liền than thở:- Rõ khổ! Có một chân thì còn chơi bóng làm gì cơ chứ!
Trả lời:
Người vợ không hiểu nghĩa của từ chân sút. Em hiểu từ này như thế nào ?
3. Bài tập 3, trang 158 – 159, SGK.
Đọc đoạn thơ sau và trả lời câu hỏi:
Áo anh rách vai Quần tôi có vài mảnh vá Miệng cười buốt giá Chân không giày Thương nhau tay nắm lấy bàn tay.
Đêm nay rừng hoang sương muối Đứng cạnh bên nhau chờ giặc tới Đầu súng trăng treo.
(Chính Hữu, Đồng chí)
Trong các từ vai, miệng, chân, tay, đầu ở đoạn thơ, từ nào dược dùng theo nghĩa gốc, từ nào được dùng theo nghĩa chuyển. Nghĩa nào được hình thành theo phương thức ẩn dụ, nghĩa nào được hình thành theo phương thức hoán dụ ?
Trả lời:
Có ba từ được dùng theo nghĩa gốc và hai từ được dùng theo nghĩa chuyển (một từ chuyển nghĩa theo phương thức hoán dụ và một từ chuyển nghĩa theo phương thức ẩn dụ).
4. Bài tập 4, trang 159, SGK.
Vận dụng kiến thức đã học về trường từ vựng để phân tích cái hay trong cách dùng từ ở bài thơ sau :
Áo đỏ em đi giữa phố đông Cây xanh như cũng ánh theo hồng Em đi lửa cháy trong bao mắt Anh đứng thành tro, em biết không?
(Vũ Quần Phương, Áo đỏ)
Trả lời:
Lưu ý các từ (áo) đỏ, (cây) xanh, (ánh) hồng, lửa, cháy, tro.
5. Bài tập 5, trang 159, SGK.
Đọc đoạn trích sau và trả lời câu hỏi. Ở đây, người ta gọi tên đất, tên sông không phải bằng những danh từ mĩ lệ, mà cứ theo đặc điểm riêng của nó mà gọi thành tên. Chẳng hạn như gọi rạch Mái Giầm, vì hai bên bờ rạch mọc toàn những cây mái giầm cọng tròn xốp nhẹ, trên chỉ xoà ra độc một cái lá xanh hình chiếc bơi chèo nhỏ; gọi là kênh Bọ Mắt vì ở đó tụ tập không biết cơ man nào là bọ mắt, đen như hạt vừng, chúng cứ bay theo thuyền từng bầy như những đám mây nhỏ, ta bị nó đốt vào da thịt chỗ nào là chỗ đó ngứa ngáy nổi mẩn đỏ tấy lên; gọi kênh Ba Khía vì ở đó hai bên bờ tập trung toàn những con ba khía, chúng bám đặc sệt quanh các gốc cây (Ba khía là một loại còng biển lai cua, càng sắc tím đỏ, làm mắm xé ra trọn tỏi ớt ăn rất ngon).
(Đoàn Giỏi, Đất rừng phương Nam)
– Các sự vật và hiện tượng trên được đặt tên theo cách nào ?- Hãy tìm năm ví dụ về những sự vật, hiện tượng được gọi tên theo cách dựa vào đặc điểm riêng của chúng ?
Trả lời:
Các sự vật, hiện tượng đó được gọi tên theo cách dùng từ ngữ có sẵn với một nội dung mới dựa vào đặc điểm của sự vật, hiện tượng được gọi tên.
Trong tiếng Việt có rất nhiều trường hợp tương tự. Chẳng hạn như : cá kiếm (cá cảnh nhiệt đới cỡ nhỏ, đuôi dài và nhọn như cái kiếm), ớt chỉ thiên (ớt quả nhỏ, mọc chỉ thắng lên trời), ong ruồi (ong mật, nhỏ như ruồi),…
Em tự tìm thêm những ví dụ khác.
6. Bài tập 6, trang 159 – 160, SGK.
Truyện cười sau phê phán điều gì ?Một ông sính chữ bất chợt lên cơn đau ruột thừa. Bà vợ hốt hoảng bảo con:- Mau đi gọi bác sĩ ngay! Trong cơn đau quằn quại, ông ta vẫn gượng dậy nói với theo: Đừng… đừng gọi bác sĩ, gọi cho bố đốc tờ!
(Theo Truyện cười dân gian)
Trả lời:
Nội dung phê phán của truyện cười thể hiện ở câu cuối.
7. Đọc bài ca dao sau và trả lời câu hỏi nêu ở dưới.
Bây giờ mận mới hỏi đào
Vườn hồng đã có ai vào hay chưa ?
Mận hỏi thì đào xin thưa :
Vườn hồng có lối nhưng chưa ai vào.
Câu hỏi:
a) “Vườn hồng”, “lối vào” được hiểu theo nghĩa gốc hay nghĩa chuyển ?
b) Cách dùng “vườn hồng”, “lối vào” như vậy thuộc về phép tu từ nào ?
Trả lời:
a) Vườn hồng, lối vào được dùng theo nghĩa bóng, chỉ tình yêu.
b) Cách dùng vườn hồng, lối vào như vậy thuộc về phép ẩn dụ.
8. Cho câu :
Chúng ta sẽ nhớ mãi những ngày tháng cùng nhau miệt mài đèn sách dưới mái trường.
Hãy cho biết:
a) Từ “ngày tháng” được dùng theo nghĩa gốc hay nghĩa chuyển ?
b) Phương thức chuyển nghĩa, từ nghĩa gốc đến nghĩa chuyển, của từ “ngày tháng” trong ví dụ trên đây là phương thức gì ?
Trả lời:
a) Từ ngày tháng trong ví dụ này được dùng theo nghĩa bóng, chỉ thời gian nói chung.
b) Phương thức chuyển nghĩa trong trường hợp này là phương thức hoán dụ : lấy bộ phận (ngày tháng) thay cho toàn thể (thời gian).