Đề bài: Phân tích bài thơ Tràng Giang của Huy Cận – Bài văn của học sinh giỏi.
Huy Cận là một trong những cây bút tiêu biểu của phong trào thơ mới trước cách mạng tháng Tám năm 1945. Hồn thơ Huy Cận luôn chất chứa một nỗi buồn nhân thế, một nỗi sầu vạn kỉ, nỗi buồn tủi về thân phận bơ vơ, nhỏ bé trước cuộc đời đầy bất trắc. Rồi từ đó Huy Cận thường tìm đến những không gian dài rộng choáng ngợp để làm nổi bật cảm giác cô đơn, rờn rợn của con người mà “Tràng giang” là một không gian lý tưởng để nhà thơ bộc bạch tâm sự của mình.
Bài thơ chính là hình ảnh một con sông đẹp mà buồn, cổ điển mà hiện đại, được khúc xạ qua nỗi lòng Huy Cận. Một thi nhân mất nước đang sống bơ vơ giữa cuộc đời chưa tìm thấy hướng đi cho mình trong cảnh đời nô lệ.
Huy Cận là một tác giả xuất sắc trong nền thơ ca hiện đại Việt Nam, với một giọng thơ rất riêng ông đã khẳng định tên tuổi của mình trong phong trào thơ mới năm 1930 đến 1945. Ông vốn quê quán ở Hương Sơn Hà Tĩnh, trước cách mạng tháng tám thơ Ông mang nỗi sầu về kiếp người và ca ngợi cảnh đẹp của thiên nhiên, tạo vật. Với các tác phẩm tiêu biểu như “Lửa Thiêng”, “vũ trụ ca”, “kinh cầu tự”. Nhưng sau cách mạng tháng 8 tâm hồn thơ của ông đã trở nên lạc quan, được xây dựng từ cuộc sống chiến đấu và xây dựng đất nước của nhân dân lao động “trời mỗi ngày lại sáng”, “Đất nở hoa”, “bài thơ cuộc đời”… vẻ đẹp thiên nhiên nỗi sầu nhân thế một nét thơ tiêu biểu của Huy Cận được thể hiện khá rõ nét qua bài thơ Tràng Giang. Đây là một trong những bài thơ hay tiêu biểu và nổi tiếng của nhà thơ được viết vào mùa thu năm 1939 in trong tập Lửa Thiêng. Bài thơ được gợi cảm hứng khi Huy Cận đứng ở bờ Nam Bến chèm, Sông Hồng. Nhìn cảnh mênh mông sông nước lòng với vợ buồn cám cảnh cho kiếp người nhỏ nhoi, trôi nổi giữa dòng đời vô định. Mang nỗi u buồn, hoài nghi thế nên bài thơ vừa có nét đẹp cổ điển lại được nét hiện đại đã in dấu ấn toàn diện tạo nên vẻ đẹp độc đáo của một bài thơ mới.
Ngay từ đầu khi mới đọc nhan đề “Tràng Giang” ta đã bắt gặp một chất thơ cổ điển mà trang trọng. “Tràng Giang” cũng chính là “Trường Giang”, có nghĩa là sông dài. Nhưng nhà thơ không viết “Trường Giang” mà lại viết “Tràng Giang”, tạo nên phép điệp âm, một tâm mở và nhờ vậy gợi lên hình ảnh một con sông rộng, mà còn dài thăm thẳm. “Tràng Giang” lại là một từ Hán Việt cổ điển nên cũng kín đáo, gợi hình ảnh con sông cổ kính, lâu đời. Dòng tràng giang vì vậy không chỉ có chiều dài rộng địa lý, mà còn có chiều sâu của thời gian của lịch sử. Đó là con sông như đã chảy từ ngàn xưa đã trầm tích vào trong mình chiều sâu của hàng nghìn năm lịch sử, hàng nghìn năm văn hóa và dường như đã trải qua bao áng cổ thi bất hủ muôn đời.
“ Duy chiến trường giang thiên tế lựu”
(Lý Bạch).
Tiếp nối sự cổ kính trang trọng ở nhan đề, chất cổ điển càng được tô đậm hơn qua lời đề từ của tác phẩm.
“Bâng khuâng trời rộng nhớ sông dài”.
Câu thơ đề từ qua đã ôm trọn chủ đề của bài thơ, các hình ảnh trời rộng sông dài gợi những phạm vi không gian khác nhau từ thấp đến cao, từ xa đến gần một không gian lớn lao mênh mông có tầm vũ trụ. Hình tượng này còn trở đi trở lại nhiều lần trong bài thơ.
“Sông Dài trời rộng bên cô liêu”.
Nỗi bâng khuâng buồn nhớ, chứa đựng đầy khắp không gian cảnh nào cũng gợi buồn nên bâng khuâng là cảm giác xao xuyến, trống trải của con người khi đối diện trước không gian mênh mông, rộng lớn, thì “nhớ” lại là niềm hoài niệm của con người để điều gì đó đã khuất xa trong thời gian, không gian. Cả dòng thơ đã bộc bạch trực tiếp nỗi niềm, tâm trạng con người bộc lộ nỗi khắc khoải của hồn thơ Huy Cận. “Huy Cận dường như không ở trong thời gian mà chỉ ở trong không gian” (Xuân Diệu).
Chất cổ điển được nhà thơ thể hiện xuyên suốt bài thơ thông qua việc sử dụng các thi liệu quen thuộc trong thơ ca cổ, như “con thuyền”, “dòng sông”, “Cánh bèo”, “mặt nước”. Kết hợp với những hình ảnh tượng trưng thường gặp trong thơ cổ, “Tràng Giang, bến cô liêu, mây cao, núi bạc, khói hoàng hôn”. Ẩn sau những hình ảnh rất đỗi bình dị ấy ta bắt gặp nỗi buồn thấp thoáng của một con người đang chìm vào hư không, mong mỏi một sự giải thoát cho tâm hồn.
Cảnh sông nước mênh mông, đẹp mà buồn, khung cảnh thiên nhiên ấy gợi lên niềm khao khát của một con người không tìm thấy tâm hồn đồng điệu trong cuộc đời, trong một thế giới mà nỗi buồn thân phận cô đơn đã trở thành nỗi sầu vạn kỉ của kiếp người.
“Bèo dạt về đâu hàng nối hàng,
Mênh mông không một chuyến đò ngang,
Không cầu gọi chút niềm thân mật,
Lặng lẽ bờ xanh tiếp bãi vàng”.
Đoạn thơ miêu tả hình ảnh dòng sông vắng lặng như tờ không một con thuyền, không cầu qua lại, chỉ có những cánh bèo nối hàng mà trôi vô hướng. Đây cũng là một hình ảnh mà ta thường bắt gặp trong thơ ca cổ điển, hình ảnh những cánh bèo trôi vô định, không phương hướng gợi ra sự trôi nổi, lênh đênh, thân phận bèo bọt của một kiếp người. Dòng sông mênh mông thì không một chuyến đò ngang, không một nhịp cầu nối bờ, gợi ra đôi bờ của dòng sông như hai thế giới hoàn toàn xa lạ cách biệt cứ song song, “lặng lẽ tiếp bãi vàng”, không một chút niềm thân mật, không giao cảm giao hòa.
Dòng sông “Tràng Giang” ở dưới buồn và đẹp bao nhiêu thì ở trên lại có bầu trời sâu chót vót, mang một nét đẹp rất cổ điển.
“Lớp lớp mây cao đùn núi bạc,
Chim nghiêng cánh nhỏ bóng chiếu sa”.
Hai câu thơ đã gợi cho ta nhớ đến câu thơ nổi tiếng của nhà thơ Đỗ Phủ (Trung Quốc).
“Mặt đất mây đùn cửa ải xa”.
Trên cái nền mênh mông của không gian, mây trôi thành cồn “lớp lớp mây cao đùn núi bạc”, rồi lên một cánh chim. “Chim nghiêng cánh nhờ bóng chiếu xa”.
Một con chim đã nhỏ lại nghiêng cánh Trăng làm cho nó nhỏ nhoi đến tội nghiệp. Đúng là cánh chim của thơ mới lãng mạn, vì cánh chim ấy không chỉ gợi ra sự nhỏ bé mà còn cô liu, lặng lẽ, cánh chim ấy sà xuống phía cuối chân trời như một tia nắng nhỏ buổi chiều rớt xuống. Đặc biệt là cánh chim ấy ta đã bắt gặp trong cổ thi khá nhiều.
“ngàn mai gió cuốn chim bay mỏi”
(chiều hôm nhớ nhà của Bà Huyện Thanh Quan).
“Chim mới về rừng tìm chốn ngủ”.
(Chiều Tối của Hồ Chí Minh).
Mặc dù là một bài thơ mới lãng mạn nhưng “Tràng Giang” lại hội tụ những nét nghệ thuật độc đáo mang đậm dấu ấn đường thi. Bài thơ được làm theo thể thất ngôn trường thiên, đậm chất cổ điển làm cho nỗi buồn như chủ đạo cả bài thơ dường như cũng được kéo dài ra vô tận. Cách tổ chức tạo ra hình ảnh song song “Thuyền về nước lại, nắng xuống trời lên, Sông dài trời rộng bờ sang bãi vàng”. Những hình ảnh này kết hợp với nhịp điệu thơ truyền thống 3/4 gợi ra một âm hưởng trôi chảy, xuôi chiều. Một âm điệu thơ mênh mang, xao xuyến giữa hồn thơ và núi sông đất nước. Hai sắc thái cổ điển còn được bộc lộ qua cách sử dụng nghệ thuật đối đường thi tạo ra vẻ cân xứng, trang trọng, mở ra các chiều của không gian bao la, bát ngát. Đâu chỉ dừng lại ở đó ý vị cổ điển còn được nhà thơ Huy Cận khai thác triệt để qua việc dùng các từ ngữ, từ láy, hình ảnh mang đậm âm điệu cổ kính. Rải rác khắp bài thơ là hệ thống một loạt từ láy “Tràng Giang, điệp điệp, song song, điều hưu, rờn rợn, lớp lớp”…. Tất cả đã tạo nên cho tui phẩm của Huy Cận một nét đẹp cổ điển rất riêng mang phong cách của riêng nhà thơ không thể pha lẫn vào đâu được.
“Trang giang” được sáng tác trong giai đoạn 1930 đến 1945 là một bài thơ mới lãng mạn nên màu sắc thơ ca bao trùm bài thơ phần lớn là màu sắc hiện đại.
Trước hết nét hiện đại trong bài thơ thể hiện ở những hình ảnh, âm thanh rất chân thực đời thường mà ta dễ bắt gặp trong cuộc sống thường nhật. Đó là các hình ảnh không ước lệ không đẹp một cách hoa mỹ, mà mang một vẻ đẹp giản dị chân quê. Hình ảnh một cành củi khô trôi chông chênh, vô định trên dòng nước cánh bèo trôi dạt nối hàng lênh đênh, ánh nắng, hoàng hôn nhạt nhòa soi rọi thưa thớt, đâu đây còn có âm thanh vụn vặt của văn chợ chiều. Tất cả làm nên một bức tranh quê hương gần gũi, quen thuộc bởi nó như một bức tranh thu nhỏ của quê hương sông nước Việt Nam.
Nét hiện đại trong bài thơ “Tràng Giang” còn được thể hiện ở một cái tôi mạnh dạn, táo bạo, giám trực tiếp bộc lộ nỗi buồn của riêng mình, mà đó cũng là nỗi buồn của cả một thế hệ thanh niên yêu nước thời bấy giờ chưa tìm thấy lối đi đúng đắn. Nỗi buồn man mác, bâng khuâng của cái tôi trữ tình ấy ẩn chứa sâu mỗi câu chữ của cả bài thơ.
Mở đầu bài thơ ta đã bắt gặp một nỗi buồn khó tả quang cảnh sông nước mênh mông, tất bật, bất tận.
“Sóng gợn tràng giang buồn điệp điệp
Con thuyền xuôi nước máy song song
Thuyền về nước lại sầu trăm ngả
Củi một cành khô lạc mấy dòng”
Ngay câu đầu bài thơ không chờ nói sông mà nói buồn nói về một nỗi buồn bất tận bằng một hình ảnh ẩn dụ “Sóng gợn tràng giang buồn điệp điệp”, như một nỗi buồn trùng trùng, điệp điệp khó dứt con thuyền thường là hình ảnh tượng trưng cho cuộc đời lênh đênh cô đơn vô định. Ở đây con thuyền xuôi mái theo dòng nước, hai vật vốn gắn bó xuôi chiều theo nhau ấy vậy mà ở đây thuyền và nước chỉ song song với nhau chứ không thân thiết. Bởi nước xuôi trăm ngả, thuyền theo ngả nào thuyền đi với dòng để rồi chia ly với dòng. Câu thơ thứ ba đã nói tới sự chia lìa tan tác “Thuyền về nước lại sầu trăm ngả”, thuyền buồn vì phải sẽ dòng, nước buồn vì không biết đi về đâu. Câu cuối đoạn này càng thể hiện tập trung cho kiếp người nhỏ nhoi lạc lõng vô định “củi một cành khô lạc mấy dòng”. Ca khổ thơ đầu đã vẽ nên một không gian sông nước bao la rời rạc hờ hững qua các đường nét con thuyền gánh củi gợn sóng. Theo đó là nỗi “buồn điểm Điệp”, “sâu trăm ngả”, không chỉ làm cho thuyền buồn cành củi buồn vợ xuống dòng sông buồn mà cả cái tôi trữ tình càng thêm được buồn khôn nguôi.
Khổ thơ thứ hai tiếp tục mạch cảm xúc của đoạn dạo đầu.
“Lơ thơ còn nhỏ gió đìu hiu
Đầu Tiếng Làng xã Vạn chợ chiều,
Nắng xuống trồi lên sau chót vót
Sông dài trời rộng bên cô liêu”.
Một cái còn nhỏ nơi thơ vắng vẻ lại thêm ngọn gió đìu hiu càng vắng vẻ buồn hơn như bị cuộc sống bỏ quên. Đến đây đã xuất hiện tín hiệu sống của con người, nhưng đó chỉ là âm thanh vật vẫn mông lung của một chợ chiều, làng xa đã vãn càng tăng thêm cảm giác bị bỏ quên ở đây. Hai dòng cuối cùng càng tô đậm thêm cảm giác lạc lõng, chơ chọi, không gian được mở ra ba chiều hết kích cỡ, “năng xuống, trời lên, sông dài, trời rộng”, nhưng lại không ăn nhập với nhau. Trong hai dòng thơ này nhà thơ đã đem đặt bên nhau những yếu tố không có gì là buồn để tạo nên một cảnh buồn, bởi lẽ giữa cái không gian bao la choáng ngợp ấy nhà thơ càng thấy mình như nhỏ nhoi biết bao. Cái mênh mông và im lặng đến đáng sợ như muốn nuốt chửng con người, nên đã buồn lại càng buồn hơn.
Tiếp nối sự dự nhập bởi nỗi cô đơn, do chiều cao vô cùng của bầu trời đem lại, thì những câu thơ tiếp theo sau đây nhẹ tựa như một tiếng thở dài đầy bâng khuâng và sầu muộn, của cái tôi trước tạo vật hững hờ. Nỗi sầu muộn đó sẽ còn tiếp tục gây ám ảnh, khi cái tôi trữ tình đối diện với một thiên nhiên gần như ngoảnh mặt làm ngơ với bao nỗi niềm cần sẻ chia của con người.
“Bèo dạt về đâu hàng nối hàng,
Mênh mông không một chuyến đò ngang,
Không cầu gợi chút niềm thân mật,
Lặng lẽ bờ xanh tiếp bãi vàng”.
Giờ đây trên dòng sông chỉ có bèo duy nhất, bèo hàng nối hàng, không có đò ngang, không cầu bắc không một công trình mang dấu người, chỉ lặng lẽ thiên nhiên với thiên nhiên. Buồn lan theo cảnh trải dài ra bờ xanh, Bãi sậy, buồn tràn ngập cái tâm hồn thi sĩ mà không sao tả xiết.
Kết thúc bài thơ cũng là đỉnh điểm của nỗi buồn, nỗi buồn khó tả kết tụ thành một nỗi nhớ da diết thường trực. Đó cũng là một nét tâm trạng hiện đại, mới mẻ.
“Lòng quê rờn rợn vờn con nước,
Không khói hoàng hôn cũng nhớ nhà”.
“Lòng quê rờn rợn” là lòng thương nhớ quê nhà bắt nguồn từ sông nước “Tràng Giang”, thiên nhiên không chỉ là nơi gửi gắm nỗi buồn mà còn là nơi gửi gắm lòng thương quê nhà. Yêu thiên nhiên cũng là lĩnh vực biểu hiện lòng yêu đất nước, câu thơ cuối vừa phủ định “không khói hoàng hôn”, vừa khẳng định “cũng nhớ nhà”. Thể hiện trong bài “Hoàng Hạc lâu” cũng kết thúc bằng hai câu.
“Quê hương khuất bóng hoàng hôn
Trên sông khỏi sống cho buồn lòng ai”.
Thơ xưa cần đến cái gợi nhớ để nhớ, nhưng Huy Cận không cần cái gợi nhớ cũng òa lên nức nở. Điều đó chứng tỏ nỗi nhớ thương quê nhà luôn thường trực, gia giết trong tâm khảm nhà thơ.
“Tràng Giang”, thật đúng là một thi phẩm tuyệt tác của phong trào thơ mới, cả bài thơ vừa mang màu sắc cổ điển, lại hòa lẫn với phong vị hiện đại đã mang đến cho người đọc một cảm xúc rất mới mẻ và khó quên. Bài thơ đúng như lời của Huy Cận “Tràng Giang” là bài thơ tình, tình gặp cảnh một bài thơ về tâm hồn.