– Đất Nước là một chủ đề xuyên suốt bao trùm lên các tác phẩm trong giai đoạn kháng chiến chổng Mĩ cứu nước. Các nhà thơ, nhà văn bằng tình cảm công dân đã có nhiều phát hiện mới mẻ độc đáo về Tổ quốc, nhân dân. Tổ quốc thường được soi chiếu từ bình diện lịch sừ chống ngoại xâm, được khái quát bằng những hình tượng kì vĩ, khai thác triệt đê chât sử thi hoành tráng. Trong dòng chủ lưu ấy, Nguyễn Khoa Điềm đã chọn lựa cách thể hiện riêng của mình, bằng trải nghiệm tuổi trẻ, bằng nhiệt tình cách mạng và cả bằng vốn tri thức được đào tạo bài bản từ mái trường xã hội chủ nghĩa, tạo nên chiều sâu của hình tượng Đất Nước, hài hoà mạch thơ chính luận – trữ tình.

– Có thể nói, bàng giọng thơ sôi nổi thiết tha, hình ảnh thơ sinh động và gợi cảm… đoạn thơ dưới đây trong Đất Nước có thể xem như là những định nghĩa về đất nước thật mới mẻ và độc đáo của nhà thơ:

Đất là nơi anh đến trường

Cũng biết cúi đầu nhớ ngày giỗ Tổ.

2. Thân bài

a. Khái quát

– Đất nước, nhân dân, cách mạng luôn là nguồn cảm hứng phong phú của thơ ông. Đất Nước là một đoạn trích thuộc chương V trong bản trường ca Mặt đường khát vọng của Nguyễn Khoa Điềm, sáng tác năm 1971. tại chiến trường Bình – Trị – Thiên.

– Nếu như chín câu thơ đầu của đoạn thơ là sự trả lời của nhà thơ cho câu hỏi: Đất nước có từ bao giờ? Thì ở mười sáu câu thơ này, nhà thơ tiếp tục bày tỏ sự cảm nhận của mình về đất nước để trả lời cho câu hỏi: Đất nước là gì?

– Câu hỏi đã được nhà thơ trả lời bằng cách nêu ra những định nghĩa về đất nước ở hai phương diện: không gian – địa lí và thời gian – lịch sử.

b. Phân tích

– Trước hết, về không gian – địa lí, đất nước là nơi sinh sống của mỗi người: Đất là nơi anh đến trường/ Nước là nơi em tắm.

+ Không những vậy, đất nước còn là nơi tình yêu lứa đôi nảy nở say đắm, thiết tha. Đó là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm.

+ Đất nước còn là núi sông, rừng bể. là hòn núi bạc, là nước biển khơi. Và còn nữa, đất nước còn không gian sinh tồn của cộng đồng qua nhiều thế hệ với những ai đã khuất… những ai bây giờ…

– Cùng với cách cảm nhận về đất nước ở phương diện không gian địa lí, nhà thơ còn cảm nhận đất nước ở phương diện thời gian – lịch sử.

+ Ở phương diện này, đất nước có cả chiều sâu và bề dày được nhận thức từ huyền thoại Lạc Long Quân và Âu Cơ, từ truyền thuyết Hùng Vương và ngày giỗ Tổ.
– Đoạn thơ với cấu trúc ngôn ngữ Đất là…, Nước là… Đất Nước là…, nhà thơ đã định nghĩa bằng cách tư duy “chiết tự’’ để giải thích, cắt nghĩa hai tiếng Đất Nước thiêng liêng bằng tinh thân luận lí chân xác. Nếu tách ra làm những thành tố ngôn ngữ độc lập thì Đất và Nước chì có ý nghĩa là không gian sinh tồn về mặt vật chất của con người cá thể. Nhưng nếu hợp thành một danh từ thì Đất Nước lại có ý nghĩa tinh thần thiêng liêng, chỉ không gian sinh sống của cả một cộng đồng người như anh em một nhà.

c. Nhận xét

– Tóm lại, bằng cách sử dụng sáng tạo các yếu tố ca dao, truyền thuyết dân gian nhà thơ đã lí giải một cách sinh động, cụ thể cho câu hỏi: Đất nước là gì?

– Từ đó, hình ảnh đất nước hiện lên qua đoạn thơ vừa gần gũi – cụ thể, vừa thiêng liêng – khái quát trên cả bề rộng không gian địa lí mênh mông và thời gian lịch sử đằng đẵng của dân tộc.

3. Kết bài

– Có thể nói, đoạn thơ là những định nghĩa đa dạng, phong phú về đất nước từ chiều sâu văn hóa dân tộc, xuyên suốt chiều dài của thời gian lịch sử đến chiều rộng của không gian đất nước.

Nhà thơ cũng vận dụng rộng rãi các chất liệu văn hóa dân gian để cảm nhận và định nghĩa vê đất. Từ đó, đoạn thơ giúp cho chúng ta hiểu và gắn bó hơn với đất nước, quê hương mình bằng một tình yêu và ý thức trách nhiệm sâu sắc.

– Những vần thơ rất đẹp trong Đất Nước đã vượt qua thử thách của thời gian, tiếp tục toả sáng, giúp thế hệ học sinh hôm nay hiểu hơn về thế hệ cha ông trong những ngày tháng hào hùng nhất của dân tộc. Trong thời đại mới, những giá trị của ngày hôm qua góp phần khơi dậy lòng tự hào và ý thức trách nhiệm, tình cảm cho mỗi con người trong khát vọng đưa Đất Nước đi xa đến những tháng ngày mơ mộng.