Muốn hiểu Nguyễn Trãi, nếu ta chỉ đọc Cáo bình Ngô, Thư lại dụ Vương Thông, Hạ qui Lam Sơn… dường như tả chỉ thấy được ở tác giả của chúng ta một bậc quân sư, một nhà chính trị kiệt xuất trên vũ đài chính trị. Còn để có cái nhìn toàn diện hơn về vị anh hùng, có lẽ ta phải đặt con người ấy ngay trong chính nhịp đập của cuộc sống đời thường, trong những tứ thơ viết về thiên nhiên với muôn hình nghìn vẻ của ông.. Ở thể loại này, thơ Nguyễn Trãi mới thực sự đúng với con người thật của vị quân sự họ Nguyễn.
Có thể nói thơ viết về thiên nhiên của các nhà thơ xưa bao giờ cũng có cả cảnh lẫn tình. Nhưng tình và cảnh trong thơ Nguyễn Trãi nếu ta chỉ biết áp đặt vào cái công thức vịnh cảnh ngụ tình một cách máy móc thì có le thơ ông đă bị cuốn phăng theo dòng thời gian cùng với vô số các tác phẩm của các nhà thơ thời ấy từ mấy trăm năm trước rồi. Cái đáng nói, đáng quí ở đây là tuy nằm trong hệ thống văn chương qui phạm nhưng Nguyễn Trãi đã phần nào thoát được khỏi quĩ đạo của nó bằng chính cái tình của mình. Cái tình ấy đạt đến cái thật, cái thiết tha trong sáng đến nỗi một khi đọc thơ ông, ta khó lòng mà quên đi một ức Trai. Nhưng nó là cái tình chi, là nguyên nhân gì đã buộc thơ ông neo lại với lòng người suốt sáu trăm năm? Phải chăng đó là tư tưởng nhân nghĩa gắn liền một khối với lòng yêu nước, thương dân tha thiết, sâu đậm bên cạnh cái chất phong tình, đa cảm sẵn có trong con người ức Trai?
Thủ tướng Phạm Văn Đồng có lần nói về Nguyễn Trãi: Triết lí nhân nghĩa của Nguyễn Trãi, cuối cùng chẳng qua là lòng yêu nước thương dân… Cho nên, khảo sát về thiên nhiên trong thơ ông, thiết nghĩ, ta chỉ nên tìm hiểu cái chất phong tình và lòng yêu nước thương dân của tác giả nó lồng vào nhau, là một mà thôi.
Cảnh ngụ trong tình, nếu tình là lòng yêu nước thương dân thì có lẽ cái tình ấy chỉ thực sự nắm bắt khi đã thông qua cảnh.
Cảnh thiên nhiên trong thơ Nguyễn Trãi, trước hết, cần nói rằng chính là cảnh được nhìn dưới đôi mắt của một nhà nghệ sĩ. Con người nghệ sĩ ấy đã mở rộng tâm hồn để đón nhận thiên nhiên, thâm nhập vào thiên nhiên và hoà tan mình trong thiên nhiên bằng trái tim hết sức nhạy cảm, đa tình và bằng cái chất phong tình có sẵn có cho nên cảnh của ông luôn độc đáo, đặc sắc và khác người cũng là một điều rất dễ hiểu. Nó trở thành cảnh riêng của ông, của riêng Nguyên Trãi.
Không có cái chất phong tình, không có đôi mắt của một nhà nghệ sĩ làm gì họ Nguyễn có được một cảm nhận rất kì lạ, rất độc đáo:
Bóng tháp hình trâm ngọc
Gương soi ánh tóc huyền.
Khi ông chiêm ngưỡng núi Dục Thuý? Rõ ràng, Nguyễn Trãi thực sự là một nghệ sĩ, mà là nghệ sĩ lớn bởi cũng bao lần đến Dục Thuý sơn, cũng bao lượt nhắm nhìn nhưng có thể nói không ai và có lẽ chưa ai để trái tim mình non tơ lại như Nguyễn Trãi để tâm hồn mình trẻ lại mà trở thành một chàng trai say đắm trước vẻ đẹp của một mĩ nhân – một cô gái với mái tóc đen huyền xoã dài, lấp lánh chiếc trâm vàng trên đỉnh đầu. Nói cách khác, đó chính là vẻ đẹp, là Dục Thuý sơn của riêng Nguyễn Trãi.
Đặc biệt, cũng với cái chất nhân văn ấy, cũng hướng tới mối quan hệ tình yêu trai gái hết sức trong sáng ấy, ức Trai đã nhìn cây chuối và ghi nhận:
Tình như một bức phong còn kín
Gió nơi đâu gượng mở xem.
Từ cái nõn chuôi e ấp, non tơ, cuộn tròn lại con người đa cảm ấy lại thấy đó là một bức thư tình. Mà cũng thực lạ, nõn lá ấy lại là được nhìn thấy trên một cây chuối đã trổ buồng: Đầy buồng lạ mùi thâu đêm. Phải chăng chính cái phi lí ấy đã tạo nên một giá trị độc đáo, hiếm có cho bài thơ? Từ một cây chuối đã trổ buồng mà nhìn thấy một cái nõn lá đã là tài tình nhưng từ cái nõn lá kia mà nhìn ra một bức thư mà lại là thư tình của tác giả nó lai láng đến mức nào? Xuân Diệu có lần đã nói đùa: Với cây chuối, Nguyễn Trãi xứng đáng được kết nạp là một Đoàn viên Thanh niên đầu tiên của nước Việt Nam và ta có thể nói thêm: đó cũng là cây chuối – là một vật tồn tại, là một thiên nhiên của riêng Nguyễn Trãi mà thôi.
Thông thường mà nói thì lòng yêu nước thường bắt nguồn từ lòng yêu thiên nhiên với những sự vật nhỏ nhặt, ngỡ như không đâu của chính quê hương đất nước mình. Lòng yêu đất nước, yêu con người của Nguyễn Trãi cũng bất nguồn từ những tình cảm như vậy. Đó là đặc điểm đáng quý, đáng trân trọng trong thơ thiên nhiên của ông. Ông đã thấy, đã yêu từ giậu mồng tơi, hàng dâm bụt đến cả cây mía, cây chuối – những sự vật thuần tuý Việt Nam, cho nên có thể nói tâm hồn ông, con người ông cũng là một con người – một tâm hồn thuần tuý Việt Nam. Có ý kiến cho rằng, bài thơ Cây chuối cái hay nằm ở hai câu cuối:
Tình như một bức phong còn kín
Gió nơi đâu gượng mở xem.
Bởi nó là một cảm xúc độc đáo, một phát hiện rất mới mẻ ở sự vật nhưng theo tôi thì cái hay của bài thơ lại nằm ở ngay đầu đề của nó. Cây chuối – tuy nó rất gần gũi, nó quen thuộc đấy nhưng nếu không nhìn được nó, không yêu nó thì làm gì ức Trai có được cái nhìn độc đáo, mới lạ kia? Nhưng để nhìn ra cây chuối mà thấy cái đẹp của nó thì nhất thiết Nguyễn Trãi phải gắn bó, phải yêu quê hương, đất nước ông với một tình yêu mãnh liệt sâu đậm lắm. Cho nên, con người ấy cần sử dụng cái công thức dập khuôn sông núi, tuyết hoa của tận đất nước Trung Hoa như phần lớn của các nhà thơ lúc bấy giờ. Ông đã đứng trên đất nước mình bằng đôi chân mình, tìm thấy cái đẹp ngay trên đất nước mình và từ đó mà trở thành một danh nhân của nhân loại. Chính lòng yêu nước đã buộc ông phải phá rào cản văn chương qui phạm và cũng chính lòng yêu nước đã nâng con người ấy lên tầm cỡ nhân loại.
Có thể nói phần lớn các bài thơ viết về thiên nhiên đều được sáng tác trong thời gian Nguyễn Trãi ở ẩn, cho nên cảnh trong thơ ông thường buồn là một điều dễ hiểu. Nhưng cái đáng nói là dù cảnh có vui, buồn đến đâu nhưng con người thoáng hiện trong nó vẫn luôn hướng tới một ngày mai tươi sáng. Nói đúng hơn vẫn có cái đau đáu, bộn bề tâm sự của một con người mong muốn được trở lại với cuộc đời mà công hiến cho dân, cho nước. Có lẽ vì vậy mà trong cái muộn màng của những ngày cuối xuân, Nguyễn Trãi vẫn thấy: Đầy xuân mưa bụi nở hoa xoan – Hoa xoan nở phải chăng đó là một tấm lòng đang hoài vọng, đang ngóng trông, tha thiết được giúp đời, giúp nước. Cũng thế, trong cái rỗi suốt một ngày trường ông lại nghe thấy lao xao chợ cá làng ngư phủ – con người ấy quay lưng với cuộc đời nhưng lại luôn hướng về cuộc đời với tất cả mọi tình cảm, giác quan, vẫn luôn ước mơ và thực mãn nguyện dân giàu đủ khắp đòi phương. Đó chính là điểm tích cực của ông so với các nhà thơ khi phải rơi vào xu hướng bất mãn thời thế cùng thời. Chung qui, lòng yêu thiên nhiên của Nguyễn Trãi chính là lòng yêu nước, yêu nhân nghĩa. Trong những vần thơ viết về thiên nhiên của ông ta bắt gặp trọn vẹn con người ức Trai, càng hiểu biết cái tâm sự đêm ngày cuồn cuộn nước triều Đông của một con người suốt đời lo cho dân, cho nước và càng tự hào về một vị anh hùng dân tộc suốt đời vì lí tưởng vì nước vì dân.