Top 10 Bài văn cảm nhận chất thơ trong truyện ngắn “Hai đứa trẻ” của Thạch Lam (lớp 11) hay nhất

Thạch Lam (1910 – 1942) tên khai sinh là Nguyễn Tường Vinh, sau đổi thành Nguyễn Tường Lân. Ông cùng với Nhất Linh và Hoàng Đạo là những cây bút chủ lực của nhóm Tự lực văn đoàn. Thạch Lam có biệt tài về truyện ngắn, thường viết những truyện không có chuyện, chủ yếu khai thác thế giới nội tâm của nhân vật. Văn Thạch Lam trong sáng, giản dị mà thâm trầm, sâu sắc. Mỗi truyện của ông như một bài thơ trữ tình đượm buồn, giọng điệu điềm đạm, thâm trầm. Truyện ngắn “Hai đứa trẻ” là một trong những tác phẩm tiêu biểu cho phong cách sáng tác của Thạch Lam. Đặc biệt, tác phẩm đã thể hiện đạm nét chất thơ trong truyện ngắn.

Thơ là cây đàn muôn điệu của tâm hồn, của nhịp thở trái tim”, là cái nhụy của cuộc sống được chưng cất thành thơ. “Chất thơ” có thể hiểu là chất trữ tình – tính chất được tạo nên từ sự hoà quyện giữa vẻ đẹp của cảm xúc, tâm trạng, tình cảm với vẻ đẹp của cách biểu hiện nó để có thể khơi gợi những rung động thẩm mĩ và tình cảm nhân văn. Còn “Chất thơ trong truyện ngắn” là cái được tạo nên khi nhà văn chú ý khai thác và biểu hiện một cách tinh tế cái mạch cảm xúc, tâm trạng, tình cảm của nhân vật hoặc của chính mình trước thế giới bằng những chi tiết, hình ảnh đầy gợi cảm và một lối văn trong sáng, truyền cảm, phù hợp với nhịp điệu riêng của cảm xúc, tâm hồn. Đó là những rung động, rung cảm của nhà văn trước vẻ đẹp của thiên nhiên, cuộc sống, con người và tình người. Voltcure đã từng nói: “Thơ là âm điệu của tâm hồn cao cả, đa cảm”. Chỉ nhờ âm nhạc của lòng mình người nghệ sĩ mới có thể truyền cảm xúc đến với người đọc, khơi lên trong tâm hồn độc giả lòng yêu thích con người, quý trọng sự sống. Chính chất thơ làm cho trang văn trở nên tinh tế vút cao, đi vào lòng người đọc một cách mãnh liệt hơn.

Vốn là một nhà văn có tâm hồn tinh tế và nhạy cảm, Thạch Lam đã cho ra đời nhiều tác phẩm thấm đẫm chất thơ như “Gió lạnh đầu mùa”, “Dưới bóng hoàng lan” và đặc biệt là truyện ngắn “Hai đứa trẻ”. “Hai đứa trẻ” là một trong những truyện ngắn tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của Thạch Lam, tác phẩm được in trong tập “Nắng trong vườn” xuất bản năm 1938. Cốt truyện “Hai đứa trẻ” khá đơn giản, đó là cảnh một phố huyện nghèo được miêu tả trong một khoảng thời gian ngắn từ chiều muộn cho đến đêm. Nơi ấy, có những người dân nghèo, ngày nào cũng tái diễn những công việc đơn điệu, buồn tẻ và đặc biệt trong thế giới ấy có hai đứa trẻ được mẹ giao cho trông coi một cửa hàng nhỏ, đêm chúng cố thức để đợi chuyến tàu đi qua. Đọc tác phẩm ta không thể quên được những dư âm trong trẻo và tươi sáng bởi ngôn ngữ miêu tả giàu hình ảnh, ngòi bút tài hoa giàu cảm xúc, giọng văn ngân nga như có nhạc điệu, vẻ đẹp bình dị của cuộc sống đời thường, những tình cảm ngây thơ cùng sự bay bổng của những niềm mong ước xa xôi….

Chất thơ trong truyện ngắn “Hai đứa trẻ” trước tiên được tỏa ra từ khung cảnh thiên nhiên của buổi chiều tà. Đó là bức tranh quê bình lặng, êm đềm “Chiều chiều rồi, một buổi chiều êm như nhung và thoảng qua giáo mát”. Buổi chiều ấy được gợi lên từ âm thanh của tiếng trống thu không báo hiệu một ngày sắp tàn, từ tiếng ếch nhái kêu ran ngoài đồng ruộng theo gió nhẹ đưa vào, cùng tiếng muỗi đã bắt đầu vo ve. Nổi bật trong bức tranh buổi chiều ấy là màu đỏ rực như lửa cháy của phương tây, điểm thêm là màu hồng như hòn than sắp tàn của những áng mây chiều. Bức tranh ấy còn có những đường nét thật rõ rệt “Dãy tre làng trước mặt đã bắt đầu đen lại và cắt hình rõ rệt trên nền trời”. Chỉ vài chi tiết miêu tả nhưng Thạch Lam đã làm bức tranh quê hiện lên thật gần gũi, bình dị. Bức tranh ấy được cảm nhận qua tâm hồn ngây thơ của Liên và An “Trời đã bắt đầu đêm, một đêm mùa hạ êm như nhung và thoảng qua gió mát. Đường phố và các ngơ con dần dần chứa đầy bóng tối. Các nhà đã đóng im ỉm, trừ một vài cửa hàng còn thức, nhưng cửa chỉ để hé ra một khe ánh sáng.

Trẻ con tụ họp nhau ở thềm hè, tiếng cười nói vui vẻ, khiến An thèm muốn nhập bọn với chúng để nô đùa, nhưng sợ trái lời mẹ dặn phải coi hàng, nên hai chị em đành ngồi yên trên chỏng, đưa mắt theo dơi những bóng người về muộn, từ từ đi trong đêm”. Cát trên phố lấp lánh trên những chỗ mấp mô. Thấp thoáng trong bức tranh ấy là hình ảnh của mấy đứa trẻ con nhà nghèo đang lom khom, tìm tòi những thứ con xót lại sau buổi chợ, chúng nhặt nhạnh những thanh nứa, thanh tre hay bất cứ thứ gì còn có thể dùng được của những người bán hàng để lại. Chứng kiến những cảnh đời ấy Liên thấy thương chúng nhưng chị cũng không có tiền để cho. Và đọng lại trong tâm hồn Liên là một nỗi “buồn man mác” trước khoảnh khắc của ngày tàn. Có lẽ nhà văn Thạch Lam đã vẽ nên bức tranh nơi phố huyện nghèo nơi đây bằng chính kí ức tuổi thơ của mình, khi ông cùng gia đình có một thời gian chuyển về sống ở phố huyện Cẩm Giàng(Hải Dương) nên cảnh vật và con người nơi đây hiện lên rất chân thực, gần gũi và màu sắc trữ tình – chất thơ có phần đậm nét hơn.

Sự hòa quyện giữa yếu tố hiện thực và lãng mạn là một đặc điểm nổi bật trong phong cách sáng tác của Thạch Lam, chính sự kết hợp ấy đã giúp Thạch Lam tạo nên những trang văn vừa mang hơi thở của đời sống, vừa nhẹ nhàng, thanh thoát giàu chất thơ cho tác phẩm “Hai đứa trẻ”.. Có lẽ chất thơ đã thực sự lan tỏa khi nhà văn viết về cuộc đời của những con người nơi phố huyện nghèo. Chính những rung cảm tinh tế mà nhẹ nhàng, Thạch Lam đã làm cho chất thơ len lỏi sâu vào tâm hồn người đọc, khiến họ không thể rời mắt khỏi cuộc sống của những con người nơi đây – một cuộc sống mờ nhạt, buồn tẻ. Và dường như đằng sau những câu văn ấy là tiếng thở dài đầy xót thương cho những kiếp người lầm lũi nơi phố huyện của Thạch Lam.

Để làm nổi bật lên cuộc sống lầm lũi, khắc khổ của những con người nơi phố huyện, Thạch Lam đã nhấn mạnh đến thời gian nghệ thuật. Thời gian được đề cập đến ở đay là lúc phố huyện về đêm. Khi phố huyện về đêm, bóng tối phủ mờ lên cảnh vật, đè nặng lên cuộc đời của những người dân nơi đây. Bóng tối là một hình tượng nghệ thuật đày ám ảnh, nó trở đi trở lại nhiều lần trong tác phẩm. Bóng tối đã phủ đày khắp nơi. Tối hết cả, từ con đường ra sông, con đường qua chợ về nhà đều chứa đầy bóng tối. Bóng tối tràn lan, đậm đặc khiến cho tiếng trống cầm canh đánh tung lên một tiếng khô khan rồi chìm ngay vào bóng tối. Bóng tối chính là hình tượng ẩn dụ cho cho cuộc sống của những con người nơi phố huyện nghèo – một cuộc sống tẻ nhạt, buồn chán, đến một lúc nào đó nó sẽ “mòn ra”, “mục ra”, “rửa đi” và tan vào trời đất. Cũng có đôi lúc nhà văn đã cho thắp lên vài ánh sáng nhưng đó chỉ là thứ ánh sáng leo lét của ngọn đèn dầu, là ánh sáng của những con đóm đóm bay là là trên mặt đất, là ánh sáng của chấm lửa bay lơ lửng nơi gánh phở của bác Siêu, là những khe sáng, hột sáng lọt qua phên nứa… Đặc biệt, hình ảnh ngọn đèn con nơi hàng nước của chị Tí nhắc đi nhắc lại tới bảy lần trong tác phẩm, nó trở thành nỗi ám ảnh về số phận, kiếp người nơi phố huyện này, đồng thời gợi lên sự nhỏ bé đáng thương đến tội nghiệp của ánh sáng.

Đêm là lúc con người, vạn vật được nghỉ ngơi. Đáng lẽ đây là khoảng thời gian để con người được thư giãn sau một ngày dài làm việc vất vả. Thế nhưng đố với những con người nơi đây, họ vẫn phải đốt đêm làm ngày để tiếp tục kiếm sống. Họ phải làm việc để kiếm từng đồng lẻ, dẫu biết rằng “chẳng kiếm được là bao” nhưng họ vẫn phả để làm duy trì sự sống. Đó là hình ảnh của mẹ con chị Tí lam lũ, vất vả. Ban ngày chị đi mò cua bắt ốc, tối đến dọn hàng nước ra để bán. Gọi là hàng nước cho oai chứ hàng của chị chỉ có lèo tèo vài phong thuốc lào và ấm nước chè xanh. Sức ám ảnh trong “Hai đứa trẻ” còn được gợi lên qua tiếng cười khanh khách của bà cụ Thi điên. Tiếng cười khanh khách trong vô thức của bà đã xoáy sâu vào tâm thức của người đọc về một cuộc đời xế bóng nơi phố huyện.

Rồi cuộc sống ấy sẽ đi về đâu? Thê lương nhất trong miền đời bị lãng quên ấy là gia đình bác xẩm. Gia đình bác sống nhờ vào của bố thí của thiên hạ. Hôm nay chiếc thau trắng để trước mặt vẫn còn trống rỗng. Bác góp vui bắng mấy tiếng đàn bầu rưng lên bần bật nghe thật não nề. Gia đình bác ngồi trên manh chiếc rách, thằng con bò ra ra khỏi chiếu để nghịch cát bẩn bên đường. Đâu đó còn là hình ảnh của bác Siêu với gánh phở kẽo kẹt trên vai. Món hàng mà bác bán là một món quà xa xỉ, không bao giờ mua được không chỉ đối với chị em Liên mà còn đối với những con người nơi đây. Bóng bác trải dài mênh mông cả một vùng thật thê lương và ẩm đạm. Chị em Liên mặc dù có cuộc sống khá giả hơn nhưng cũng khổ hơn bởi cả hai đều bị quá khứ ám ảnh. Trước đây gia đình Liên sống ở Hà Nội, nhưng vì bố mất việc mà phải chuyển về nơi đây. Dù đang tuổi ăn, tuổi chơi nhưng hai chị em phải giúp mẹ trong coi cửa hàng tạp hóa nhỏ. Lúc nào chị em Liên cũng mơ tưởng về một Hà Nội sáng rực, xa xăm với cuộc sống đầy đẻ và sung túc. Quá khứ ấy như một minh chứng cho cái buồn thê lương, bế tắc ở hiện tại và nó như một dự cảm về tương lai mờ mịt. Có ai đó đã từng nói rằng “Nhà văn là người thư kí trung thành của thời đại”, phải chăng chính vì lẽ đó mà trong truyện ngắn “Hai đứa trẻ” Thạch Lam đã miêu tả rất chân thực về cuộc sống nhàm chán, mờ nhạt của những con người nơi đây. Dù mỗi con người một hoàn cảnh nhưng ai cũng nhếch nhác, lam lũ đến tội nghiệp, người lớn như cây héo hắt, còn trẻ con thì như những mầm non còi cọc không có tương lai.

Nếu nhà văn Nam Cao thường đi vào phân tích những quá trình tâm lí phức tạp thì Thạch Lam lại chủ yếu đi sâu vào những trạng thái của tâm hồn mà những rung động trong tâm hồn mới là đối tượng của chất thơ. Ở truyện ngắn “Hai đứa trẻ”, Thạch Lam đã vẽ nên hình những cảm xúc mong manh, mơ hồ thật tinh tế như “ những rung động của một cánh bướm non”. Và trong những rung động nhẹ nhàng, tinh tế ấy đã được Thạch Lam thể hiện qua diễn biến tâm trạng của nhân vật Liên. Khi chứng kiến cảnh chiều về nơi phố huyện Liên thấy tâm hồn nhẹ nhàng lay động theo cảnh chiều quê. Ngồi bên “mấy quả thuốc sơn đen” Liên cảm nhận được hình ảnh bóng tối ngập đày dần, “đôi mắt chị chứa đầy bóng tối”. Mùi âm ẩm của rác rưởi, mùi cát bụi và hơi nóng lan tỏa cũng khiến cho Liên cảm nhận đó là “mùi riêng của đất”, của quê hương, xứ sở này. Đọc truyện ngắn “Hai đứa trẻ” ta như thấy rõ được tình cảm của Thạch Lam dành cho nhân vật của mình. Đó dường như là sự cộng hưởng giữa cảm xúc và hiện thực để tạo thành một sức hút da diết, bền lâu của tác phẩm.

Chất thơ trong tác phẩm “Hai đứa trẻ” còn được thể hiện rõ hơn bao giờ hết qua những hi vọng, khát khao của những con người nơi phố huyện nghèo. Trong hoàn cảnh tối tăm của cuộc đời họ vẫn hi vọng và trông đợi vào một cái gì đó tươi sáng hơn ở tương lai. Dù có mệt mỏi, buồn ngủ thì họ vẫn cố thức để chờ đợi chuyến tàu đêm đi qua phố huyện. Chuyến tàu ấy ngỡ như rất bình thường nhưng nó lại có ý nghĩa vô cùng to lớn đối với những con người nơi đây. Tàu chưa đến họ mong ngóng đợi chờ, khi tàu đến họ rất đỗi mừng vui dù theo lời An thì “Tàu hôm nay không đông” và “kém sáng hơn” nhưng thứ ánh sáng mà đoàn tàu mang lại khác hẳn với thứ ánh sáng leo lét ở nơi đây. Chính thứ ánh sáng ấy đã khiến họ được sống trong niềm vui, hạnh phúc trong chốc lát. Đoàn tàu đã tiếp thêm cho họ sức mạnh để vượt qua cảnh tối tăm của hiện tại, hi vọng vào một tương lai tươi sáng hơn. Đối với chị em Liên, đợi tàu không phải vì nhu cầu về vật chất mà đơn giản, đoàn tàu ấy đã làm sống dậy quá khứ xa xăm, tươi đẹp một thời, phá tan không khí tù túng, ngột ngạt nơi đây. Thể hiện thành công tâm trạng đợi tàu ấy, nhà văn Thạch Lam đã gợi lên niềm xót thương cho những kiếp người nhỏ bé đang sống trong nghèo nàn, tăm tối và tù túng để từ đó lay tỉnh tâm hồn của họ để họ vươn tới ánh sáng của tương lai.

“Nghệ thuật làm nên linh hồn của tác phẩm”. Sẽ rất thiếu sót nếu ta không đề cập tới chất thơ được thể hiện qua nghệ thuật. Qua truyện ngắn, Thạch Lam đã xây dựng được một thế giới hình ảnh vừa chân thực vừa sống động với những không gian và thời gian có sự vận động, biến chuyển. Thạch Lam còn xây dựng được những chi tiết nhỏ nhưng lại thể hiện được một cách tinh tế và sâu sắc thế giới của những cảm xúc mơ hồ, mong manh của con người. Chính nhà văn Thạch Lam đã từng quan niệm: “Nhà văn cốt nhất là phải đi sâu vào tâm hồn mình, tìm thấy những tính tình và cảm giác thành thực, tức là tìm thấy tâm hồn mọi người qua tâm hồn chính mình” và ở truyện ngắn “Hai đứa trẻ” Thạch lam đã làm được điều đó. “Hai đứa trẻ” là truyện dường như không có cốt truyện, mạch truyện không vận động theo mạch những tình tiết mà vận động theo tâm hồn, cảm xúc của nhân vật. Câu văn của Thạch Lam nhiều thanh bằng gợi một nhịp điệu chậm buồn nhưng có sức lan toả. Chẳng hạn khi miêu tả vẻ trầm buồn nhưng cũng rất đỗi nên thơ của phố huyện. Câu văn ngắn, nhịp văn chậm rãi, thong thả. Dù diễn tả cái náo nức bên trong, cái sôi động của ước mơ thì Thạch Lam vẫn rất nhẹ nhàng, vẫn tự nén ngòi bút của mình. Tất cả những đặc sắc nghệ thuật trên những đặc sắc nghệ thuật trên được Thạch Lam sử dụng một cách thành thạo qua giọng văn thủ thỉ, nhẹ nhàng, êm đềm nhỏ nhẹ nhưng có thể phân biệt được từng âm vị.

Trong truyện ngắn “Hai đứa trẻ”, chất thơ được chưng cất từ đời sống bình dị, thường nhật bằng chính rung động của tâm hồn nhà văn, chất thơ toả ra từ tình yêu cái đẹp, từ cái nhìn tinh tế trước thiên nhiên, đời sống và niềm tin ở thiện căn của con người từ hình thức nghệ thuật tới nội dung được biểu hiện. Qua tác phẩm Thạch Lam đã phát hiện ra được “Cái đẹp ẩn chứa ở chỗ không ai ngờ tới”, đó là vẻ đẹp kín đáo bị khuất lấp bởi đời sống nhọc nhằn mà chỉ có những tâm hồn tinh tế, nhạy cảm mới có thể cảm nhận hết được.

Nhà văn Thạch Lam được biết đến với phong cách viết truyện nhẹ nhàng mà sâu sắc. Những tác phẩm của ông thường không có cốt truyện, nhưng lại để lại dấu ấn sâu sắc cho người đọc bởi những suy tư, trăn trở về đời, về người, những triết lý sống sâu sắc được gửi gắm và tác phẩm. Đến với truyện ngắn “Hai đứa trẻ” của ông, ta bắt gặp một câu chuyện như được kể bằng sự thủ thỉ, tâm tình. Nhận xét về truyện ngắn trên, có ý kiến cho rằng: “Hai đứa trẻ” là một truyện ngắn đậm chất thơ.

“Chất thơ” được hiểu là tính chất trữ tình thường được xuất hiện trong một tác phẩm trữ tình. Nó được tạo nên từ sự hòa quyện giữa vẻ đẹp của cảm xúc, tâm trạng với vẻ đẹp của cách biểu hiện để tạo ra cho người đọc những rung động thẩm mỹ. Biểu hiện của chất thơ trong truyện ngắn đó là: một truyện ngắn mà đầm chất thơ khi nhà văn chú ý đến việc khai thác và biểu hiện một cách tinh tế mạch cảm xúc, tâm trạng, tình cảm của nhân vật hoặc chính mình. Tác giả chú ý nhiều hơn đến việc khơi gợi cảm xúc của chính mình. Và điều quan trọng là những cảm xúc, tâm trạng ấy được thể hiện bằng những chi tiết, hình ảnh gợi cảm, lối văn trong sáng, phù hợp để diễn tả nhịp điệu tâm hồn.

“Hai đứa trẻ” là truyện ngắn kể về cuộc sống của người dân phố huyện Cẩm Giàng qua hình ảnh một vài nhân vật tiêu biểu. Tại đây, cuộc sống của conngười diễn da lay lắt, tù túng. Ánh sáng ở đây bị bao trùm bởi bóng tối, sự xuất hiện của ánh sáng có chăng cũng chỉ là những hột sáng, khe sáng, quầng sáng… Cuộc sống của con người có sự nghèo đói mà tù túng. Tuy nhiên, ở đó vẫn có những đứa trẻ có tâm hồn trong sáng, biết mộng mơ, biết hướng đến, hy vọng về những điều tốt đẹp hơn như chị em Liên. Hình ảnh đoàn tàu xuất hiện cuối cùng của tác phẩm như thổi một làn gió mới vào cuộc sống nơi phố huyện Cẩm Giàng, mở ra những hy vọng mới về cuộc đời mới cho những con người nghèo khó nơi đây.

Chất thơ trong truyện ngắn “Hai đứa trẻ” thể hiện ở vẻ đẹp cảm xúc, tâm trạng của nhân vật Liên. Khi chiều đến, Liên thấy “lòng mình buồn man mác’. Liên có những suy tư và nghĩ ngợi lúc đêm về. Chi tiết đó thể hiện một tâm hồn tinh tế và nhạy cảm của nhân vật. Liên còn là một cô bé có tấm lòng nhân hậu, giàu lòng yêu thương. Cô thương cảm và cảm thấy xót xa khi nhìn thấy những em bé đi nhặt rác, những quan sát của Liên về các nhân vật khác thể hiện cô bé là người có giàu lòng trắc ẩn, đa cảm và có suy nghĩ rất nhân hậu. Liên thương cảm cho tất cả những con người đang ngày đêm bấu víu lấy cuộc sống ở khu phố huyện nghèo này. Liên còn là một cô bé biết hương về tương lai, biết khao khát ước mơ. Điều đó thể hiện rõ nhất qua cảnh đợi tàu của hai chị em. Cả hai đợi tàu, cũng là đợi được sống trong kí ức của những ngày đầy đủ, được sống trong một không gian ngập tràn âm thanh và ánh sáng. Liên biết khao khát, ước mơ, hướng đến một cuôc sống nhiều ánh sáng, đủ đầy.

Chất thơ trong truyện ngắn “Hai đứa trẻ” còn là vẻ đẹp, cảm xúc và tâm trạng của tác giả Thạch Lam. Đằng sau nhân vật Liên, người đọc thấy thấp thoáng bóng dáng của nhà văn Thạch Lam: dịu dàng, tinh tế, giàu cảm xúc, giàu tinh thần nhân đạo. Thạch Lam viết truyện ngắn “Hai đứa trẻ” bằng chính những trải nghiệm và kí ức tuổi thơ của mình ở phố huyện Cẩm Giàng. Vì vậy, người và cảnh hiện lên rất giản dị và chân thực. Liên và An là một góc nào đó trong cuộc đời của nhà văn Thạch Lam, hình bóng của Liên là một phần hình ảnh người chị của tác giả. Mẹ con chị Tí có thể là hình bóng của người mẹ Thạch Lam. Đằng sau những cuộc đời lam lũ vất vả ấy, người đọc nhận thấy một Thạch Lam rất gần gũi, rất đôn hậu và chan chứa yêu thương với cuộc sống và con người.

Thạch Lam xây dựng một thế giới hình ảnh vừa chân thực vừa xúc động, vừa gợi cảm. Nhà văn đã lựa chọn những chi tiết đặc sắc để thể hiện cảm xúc của nhân vật. Mạch truyện được triển khai đậm chất trữ tình. Truyện không có cốt truyện mà nó vận động theo mạch cảm xúc của nhân vật trữ tình. Ngòi bút của Thạch Lam hướng nội là đi sâu vào thế giới bên trong của nhân vật, để miêu tả những biến thái tinh vi của lòng người, để nhận thấy những cảm xúc rất mong manh, mơ hồ và thoáng qua.

Truyện ngắn “Hai đứa trẻ” là một truyện ngắn đậm chất thơ, là tác phẩm tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của Thạch Lam.

Truyện ngắn của Thạch Lam thường không có cốt truyện độc lập, mỗi câu chuyện mang âm điệu của một bài thơ trữ tình nhẹ nhàng, đượm buồn. Nhà văn thường đi sâu vào khai thác thế giới nội tâm nhân vật với những xúc cảm mơ hồ mong manh và tinh tế. Và nét văn phong ấy ta sẽ gặp qua Hai đứa trẻ, một truyện ngắn giàu chất thơ.

Thạch Lam (1910-1942) tên khai sinh là Nguyễn Tường Linh, người gốc Hà Nội, xuất thân trong nhóm Tự lực văn đoàn, sau đó ông tách riêng ra sáng tác, bởi văn phong của ông ngoài những yếu tố lãng mạng, trữ tình thì ông còn đưa vào những yếu tố hiện thực, để văn chương không thoát li khỏi cuộc sống. Thạch Lam quan niệm rằng: “Đối với tôi văn chương không phải là một cách đem đến cho người đọc sự thoát li hay sự quên; trái lại văn chương là một thứ khí giới thanh cao và đắc lực mà chúng ta có thể có, để vừa tố cáo và thay đổi một cái thế giới giả dối và tàn ác, vừa làm cho lòng người được thêm trong sạch và phong phú hơn” .

Hai đứa trẻ được in trong tập truyện ngắn Nắng trong vườn, truyện có sự kết hợp giữa hai yếu tố hiện thực và lãng mạn trữ tình, khắc họa bức tranh phố huyện nghèo, cảm thông sâu sắc trước cuộc sống cơ cực, của những con người quẩn quanh sau lũy tre làng trước cách mạng. Tác giả luôn luôn trân trọng những hy vọng đẹp đẽ, dẫu rất mong manh, hàm súc.

Phải nói Hai đứa trẻ một truyện ngắn giàu chất thơ vừa lãng mạn, vừa cuốn hút bởi sự nhẹ nhàng, truyền cảm trong từng câu chữ. Thạch Lam chẳng chú tâm khai thác một câu chuyện, hay biến cố bất ngờ nào cả, ông thích đi sâu vào miêu tả nội tâm nhân vật, vào những quang cảnh, kiếp sống con người, những thứ vốn tưởng bình thường mà lại sâu sắc, và đậm chất nhân văn. Bằng lối tự sự, miêu tả trữ tình đầy rung động, sâu lắng, bằng những hình ảnh giàu xúc cảm, truyền tải được những thông điệp đầy yêu thương của một hồn văn đôn hậu và rất đỗi tinh tế.

Đọc truyện ngắn Hai đứa trẻ, ta thấy hiện lên ba chữ “tàn”, ngày tàn, chợ tàn và những kiếp người tàn. Trước hết chất thơ được thể hiện trong khung cảnh ngày tàn, được nhà văn miêu tả bằng một âm thanh rất đặc trưng của miền Bắc thuở trước cách mạng, “tiếng trống thu không”, thời gian cứ chầm chậm trôi một cách bình lặng, rồi tiếng ếch nhái, vắng lặng đến mức nghe được cả tiếng muỗi vo ve trong cửa hàng. Đêm vắng một tiếng đàn bầu bật lên trong yên lặng, một âm thanh thoáng qua của đoàn tàu, một tiếng trống cầm canh hiu hắt, một tiếng chó cắn xa xăm. Những âm thanh tan loãng vào cuối chiều, khắc họa sâu sắc không khí im ắng của buổi chiều tàn, buồn bã, vắng lặng của khu phố tỉnh lẻ. Tất cả những âm thanh cộng hưởng lại làm người ta liên tưởng ngay đến bút pháp nghệ thuật độc đáo lấy động tả tĩnh, mà chỉ thường xuất hiện trong thi ca phương đông.

Khoảng thời gian dịch chuyển từ chiều đến đêm thật từ từ, chậm rãi, hiện lên qua sự biến đổi màu sắc của sự vật “phương tây đỏ rực như lửa cháy” rồi dần phai nhạt đi, hoàng hôn phủ xuống, “những đám mây ánh hồng như hòn than sắp tàn”, rồi dần ngập tràn trong màu đen của bóng đêm. Thời gian thay đổi qua ngòi bút đầy chất thi vị và tinh tế của Thạch Lam, không cần đi sâu vào ấn định một khoảng thời gian nhất định, nhưng qua những chi tiết miêu tả về âm thanh, màu sắc, người đọc đã cảm nhận được khoảnh khắc khi hoàng hôn lịm tắt, bóng đêm bao trùm cảnh vật. Không gian vô cùng yên ả, tĩnh lặng, có thứ buồn man mác, len lỏi đâu đây. Khung cảnh chợ tàn, nghèo xơ xác, buồn hiu hắt, người về hết, thứ còn bỏ lại chỉ là rác rưởi.

Cả đoạn văn mang một nhịp điệu chậm rãi, giàu tính nhạc, giàu hình ảnh. Câu từ vừa chân thực, lại mang màu lãng mạn, da diết, hình ảnh mang màu sắc thơ mộng, như một bức tranh thiên nhiên cùng phố thị u buồn, chẳng biết là cảnh thấm vào hồn người, hay nỗi lòng con người đang vận vào cảnh sắc, nhưng rất hài hòa ăn nhịp với nhau như một bài thơ lặng lẽ. Những nét vẽ không cầu kỳ kiểu cách, chân thực đã lột tả được cái thần và cái hồn của bức tranh phong cảnh làng quê Việt Nam lúc bấy giờ. Trong bức tranh đậm chất thơ buồn ấy, có sự xuất hiện của những kiếp người tàn. Hình ảnh cô bé Liên và cậu em An với cửa hàng tạp hóa nhỏ xíu, sơ sài, mấy đứa trẻ con nhà nghèo, chị Tý, bà cụ Thi hơi điên điên, và hình ảnh của mẹ Liên thấp thoáng hiện ra qua suy lời của hai chị em.

Chất thơ còn thể hiện qua việc tác giả đi sâu vài miêu tả bức tranh tâm hồn của nhân vật Liên. Một cô bé có tâm hồn ngây thơ, non nớt, nhưng lại đầy tinh tế và nhạy cảm trước sự biến chuyển của thiên nhiên. Liên cảm nhận được cái mùi vị riêng của đất quê, sau một cái phiên chợ tàn “một mùi âm ẩm bốc lên”, mang theo cái sức nóng còn sót lại của ban ngày, khó chịu mà quen thuộc quá, khiến chị em Liên tưởng là mùi của đất, của quê hương. Rồi chi tiết “Liên ngồi lặng lẽ bên mấy quả thuốc sơn đen lúc chiều muộn với đôi mắt ngập đầy dần bóng tối, và cái buồn của buổi chiều khuya thấm thía vào cái tâm hồn ngây thơ của chị”, cái buồn của cảnh màn đêm sập xuống xuyên thấm vào tâm hồn của Liên, hay cũng có thể là nỗi buồn của Liên làm buồn thêm cảnh, chúng tương hỗ cho nhau, cân xứ nhịp nhàng, tạo nên một khung cảnh trữ tình, nên thơ, man mác u buồn. Một nét đẹp nữa trong tâm hồn Liên là tấm lòng trắc ẩn đầy yêu thương, quan tâm đối với người xung quanh, hỏi han ân cần với chị Tý, cách Liên kể về hoàn cảnh của chị thể hiện đầy ái ngại, thương xót cho cuộc đời khổ cực của chị. Với bà cụ Thi là sự thơm thảo, nắm bắt rõ được thói quen, cùng ánh mắt nhìn dõi theo cho đến khi cụ khuất bóng đầy buồn bã, cảm thông cho một kiếp người tàn tạ. Tình thương, lòng nhân hậu của nhân vật Liên càng được thể hiện rõ trong khi cô quan sát những đứa trẻ con nhà nghèo, Liên “động lòng thương, nhưng chính chị cũng không có tiền để cho chúng” bởi gia cảnh của chị nào có hơn gì chúng đâu. Dù tuổi đời còn nhỏ nhưng Liên đã thể hiện mình là một con người có tâm hồn sâu sắc, hiểu biết.

Và đỉnh điểm của chất thơ trong Hai đứa trẻ đó là cảnh chờ đoàn tàu khuya của những con người phố huyện, họ chờ đợi một cái gì đó tươi sáng hơn, chuyến tàu như “mang một chút thế giới khác đi qua”. Với người dân phố huyện nó có một ý nghĩa vô vùng sâu sắc, mang lại một chút ánh sáng, một chút vui tươi trong khoảnh khắc thoáng qua, như một món quà của cuộc sống. Bởi trong cái đói khát, tối tăm ấy ít ra vẫn còn có điều gì đó khiến họ chờ đợi, hy vọng được. Ánh sáng lấp lánh ấy tượng trưng cho khao khát sâu thẳm trong tâm hồn con người về một cuộc sống tươi đẹp hơn. Riêng với chị em Liên chuyến tàu còn mang ý nghĩa khác. Với An chuyến tàu như một niềm vui thú, thỏa mãn cái trí tưởng tượng phong phú của cậu bé tuổi ăn tuổi lớn, chẳng được tiếp xúc với thứ đồ chơi, hay cảnh sắc huy hoàng mới lạ bao giờ. Còn Liên lặng lẽ mơ tưởng về một Hà Nội xa xăm, sáng sủa, vui vẻ và huyên náo khác hẳn cái phố huyện nghèo nàn tối tăm này. Tâm hồn Liên là sự yên tĩnh, cảm xúc mơ hồ mong manh, con tàu gợi nhắc về một thời dĩ vãng đẹp đẽ tuy đã xa lắm rồi, giúp Liên nhận thức rõ ràng hơn về cuộc sống bế tắc, khốn khổ của mình và những người xung quanh.

Hai đứa trẻ là bài ca êm đềm về tình yêu quê hương đất nước, gợi nhắc nên một vùng quê Việt Nam ở Bắc Bộ, một vùng quê nghèo, buồn nhưng thấm đẫm chất thơ. Thạch Lam đã viết: “Chiều, chiều rồi, một chiều êm ả như ru, văng vẳng tiếng ếch nhái kêu ran ngoài đồng ruộng theo gió nhẹ đưa vào”, “một đêm mùa hạ êm như nhung và thoảng qua gió mát”. Chắc hẳn phải có một tình yêu quê hương đất nước sâu sắc và sự gắn bó sâu nặng với quê hương thì nhà văn mới viết ra được những câu văn giàu chất thơ và đẹp đẽ như một bản tình ca man mác buồn. Nội dung của truyện ngắn đậm chất thơ, chất trữ tình, tiêu biểu cho bút pháp nhân đạo của nhà văn Thạch Lam. Là niềm cảm thông sâu sắc trước cuộc sống cơ cực của người dân nghèo giai đoạn trước cách mạng tháng tám. Hình ảnh đoàn tàu là tượng trưng cho sự khao khát về một cuộc sống tươi sáng hơn khi “mang một chút thế giới khác đi qua”, khơi gợi cho Liên về những ký ức tươi đẹp của Hà Nội. Thông qua nhân vật Liên tác giả muốn gởi gắm thông điệp đầy tính nhân văn: Trong cuộc sống, tình yêu thương là quan trọng nhất, nó gắn kết mọi thứ lại với nhau, đem đến một cuộc sống có ý nghĩa hơn. Biểu trưng cho tấm lòng nhân đạo của nhà văn Thạch Lam, cho văn phong bình dị, gần gũi nhưng giàu chất thơ trữ tình độc đáo.

Bằng văn phong độc đáo, viết truyện nhưng không có cốt truyện, ngôn ngữ giàu cảm xúc, hình ảnh gần gũi và bình dị, nhưng nhìn thấy trong đó là chất thơ đong đầy, lãng mạn và dịu êm. Cả câu chuyện như một bức tranh làng quê buồn bã, nhưng len lỏi đâu đây là niềm khát khao về một cuộc sống tươi đẹp hơn, thoát khỏi cái bế tắc, tăm tối của cuộc sống nơi phố thị nghèo nàn.

Truyện của Thạch Lam thường không có cốt truyện. Lúc nào ta cũng cảm thấy ông lặng lẽ ngắm nhìn cảnh vật và con người, đưa ra những nhận xét, những cảm nhận tinh tế, dịu dàng. Cách kể, cách tả của Thạch Lam đầy ấn tượng, ít nhiều mơ hổ, xao xác, bâng khuâng, tạo nên cái dịu buồn vương vấn. Nét đặc sắc của truyện ngắn, bút kí của Thạch Lam là chất thơ; chất thơ ấy đã tạo nên cái ý vị, cái nhã thú mà Nguyễn Tuân đã có lần nói đến.

Cũng như “Hà Nội ba mươi sáu phố phường, “Dưới bóng hoàng lan”, thì truyện “Hai đứa trẻ đểu thấm đẫm và man mác chất thơ; chất thơ của cảnh vật, chất thơ của tình người nơi phố huyện nghèo hơn sáu bảy mươi năm về trước. Câu văn xuôi của Thạch Lam nhẹ nhàng, trong sáng, gợi tả và biểu cảm. Cảnh chiều tàn nơi phố huyện nghèo rất điển hình cho mọi miền quê ngày trước: tiếng trống thu không, “phương tây đỏ rực như lửa cháy”; những đám mây chiều hè “ánh hồng như hòn than sắp tàn”, dãy tre làng “đen lại và cắt hình rõ rệt trên nền trời”. Tiếng ếch nhái kêu ran ngoài đồng. Tiếng muỗi vo ve. Gió mát, “chiều êm ả như ru”. Bấy nhiêu âm thanh, bấy nhiêu đường nét, màu sắc của cảnh vật đều dịu buồn, man mác bâng khuâng. Đó là chất thơ đẹp mà buồn. Đó là cái dư vị của phố huyện nghèo, nơi “phố phường tiếp giáp với bờ sông”(Tú Xương) mà nhiều người đã biết.

Bóng tối nơi phố huyện nghèo được miêu tả và cảm nhận đầy chất thơ. Thạch Lam đã tả ngọn đèn con của chị Tí, cái bếp của bác Siêu “chiếu sáng một vùng đất cát”, ngọn đèn trong cửa hàng của Liên “thưa thớt từng hột sáng lọt qua phên nứa”. Chút ánh sáng le lói ấy đã tô đậm cái bóng đêm phủ dày nơi phố huyện nghèo, và đó cũng là những kiếp người lầm than, của chị em Liên, của những đứa bé lang thang trên nền chợ, là cuộc đời nghèo nàn lam lũ của mẹ con chị Tí, của gia đình bác xẩm, của bà cụ Thi “hơi điên” nghiện rượu.

Người đọc rất thú vị cảnh bầu trời đêm, qua ánh mắt vời vợi ngắm nhìn của hai đứa trẻ. Sao đêm “lấp lánh”. Đom đóm bay “là là” mang theo bao “vệt sáng”. Sông Ngân Hà và con vịt theo sau ông Thần Nông là điểm nhìn và tìm kiếm, là niềm vui thơ ngây, nho nho của hai chị em Liên và An. Đỏ cũng là chất thơ của sự sống, Thạch Lam như san sẻ và chia vui cùng hai đứa trẻ.

Chất thơ của truyện “Hai đứa trề Mà những chi tiết nói đến cuộc đời tăm tối, lầm than của những kiếp người bé nhỏ nơi phố huyện nghèo. Hình ảnh bà cụ Thi với tiếng cười “khanh khách”, với cử chỉ “ngửa cổ ra đằng sau, uống một hơi cạn sạch” cút rượu ti, ra về, đi “lẩn vào bóng tối” với “tiếng cười khanh khách”. Đó còn là hình ảnh bác phở Siêu, là mẹ con chị Tí, bán hàng nước và mò cua bắt tép, là gia đình bác xẩm với tiếng đàn bầu “bần bật”, với hình ảnh đứa con lê la trên mặt đất. Chất thơ trong truyện “Hai đứa trẻ” là sự xót thương, sự đồng cảm của tác giả đối với những kiếp người lầm than trong xã hội thực dân nửa phong kiến. Chất thơ đó là giá trị nhân đạo của truyện “Hai đứa trẻ”.

Chất thơ của truyện còn là sự miêu tả một cách tinh tế tâm hồn, tâm lí của hai đứa Kẻ. An trước khi ngủ còn dặn chị đánh thức dậy khi chuyến tàu đêm chạy qua. Liên tự bào về cái dây xà tích vì chị cảm thấy mình là một cô gái đã “lớn và đảm đang”. Chỉ bái mùi âm ẩm của đất cát mà Liên cảm nhận đó là mùi vị của quê hương. Tâm trạng của Liên cố thức đợi chuyến tàu đêm chạy qua đâu chỉ để bán hàng mà còn là để mơ tưởng “Hà Nội xa xăm, Hà Nội sáng rực vui vẻ và huyên náo”, là để sống lại những kỉ niệm đẹp thời thơ ấu: bố còn đi làm, mẹ có nhiều tiền Liên được đi chơi Bờ Hồ, được uống những cốc nước lạnh xanh đỏ.

Có thể nói, chất thơ của truyện “Hai đứa trẻ” là giá trị nhân đạo sâu sắc thức tỉnh hồn người những kiếp sống lầm than. Chất thơ ấy vừa tạo nên màu sắc lãng mạn và nội dung hiện thực truyện “Hai đứa trẻ một tác phẩm kết tinh phong cách nghệ thuật của Thạch Lam về truyện ngắn vậy.

Thạch Lam sinh ra tại Hà Nội trong một gia đình công chức gốc quan lại, thuở nhỏ chủ yếu sống ở quê ngoại, phố huyện Cẩm Giàng, tỉnh Hải Dương. Thạch Lam là người con thứ 6 trong gia đình 7 người con (6 trai, 1 gái). Nguyên tên ban đầu của ông do cha mẹ đặt là Nguyễn Tường Vinh. Là một trong những nhà văn hàng đầu của Việt Nam, ông mang trong mình một phong cách vô cùng khác lạ so với những nhà văn cùng thời. Những tác phẩm của ông bao giờ cũng tràn ngập chất thơ, chất trữ tình lãng mạn mà không bắt gặp ở bất cứ các tác phẩm khác.

Chất thơ trong truyện ngắn được tạo nên khi nhà văn chú ý khai thác và biểu hiện một cách tinh tế cái mạch cảm xúc, tâm trạng, tình cảm của nhân vật hoặc của chính mình trước thế giới bằng những chi tiết, hình ảnh đầy gợi cảm và một lối văn trong sáng, truyền cảm, phù hợp với nhịp điệu riêng của cảm xúc, tâm hồn. Một tác phẩm được coi là giàu chất thơ bởi nó được viết theo thể loại văn xuôi song lại có những đặc điểm của thể loại thơ, đó là tập trung miêu tả tâm trạng của nhân vật chính.

Ta có thể thấy rất rõ điều này trong các tác phẩm của Thạch Lam, khi nhà văn xây dựng những nhân vật của mình đều nhuốm màu tâm trạng. Ví dụ ở nhân vật Liên trong Hai đứa trẻ, được xây dựng là một nhân vật có những rung cảm vô cùng tinh tế. Cô hoài niệm về quá khứ, chú ý đến từng sự đổi thay của sự vật, chỉ một mùi nồng nồng, âm ẩm bốc lên đã khiến Liên ngỡ đó là mùi riêng của đất quê; không khí vắng lặng đìu hiu của phố huyện đã lay động tâm hồn Liên để cô cảm nhận được cái buồn của buổi chiều quê và khiến đôi mắt cô cũng như ngập đầy bóng tối của buổi chiều quê đó. Những rung cảm rất đỗi trữ tình ta hiếm khi được thấy ở thể loại văn xuôi.

Cái hay của Thạch Lam là sự lồng ghép chất trữ tình lãng mạn vào trong những nhân vật. Bởi vậy mà những nhân vật của ông đều mang vẻ đẹp mong manh dễ vỡ, tâm hồn đầy tinh tế dễ dàng rung động trước những biến đổi của cuộc sống. Đặc biệt là luôn tràn đầy xúc cảm. Thạch Lam không đi sâu vào con người lý trí mà đi sâu vào con người xúc cảm. Nhân vật của ông được nhào nặn từ sự rung động, từ tâm hồn tràn đầy tình yêu thương.

Thạch Lam đã từng có những câu nói: “Đối với tôi, văn chương không phải là một cách đem đến cho người đọc sự thoát ly trong sự quên, trái lại văn chương là một thứ khí giới thanh cao và đắc lực mà chúng ta có, để vừa tố cáo vừa thay đổi một thế giới giả dối và tàn ác, vừa làm cho lòng người thêm trong sạch và phong phú hơn” .Thạch Lam đã hết sức tin tưởng ở khả năng kì diệu của văn chương. Đó chính là khả năng cảm hóa được con người, hướng con người tự vươn đến tầm cao cuộc sống. Đối với con người, văn chương nghệ thuật mãi mãi vẫn là một người bạn vô cùng thân thiết. Sự tồn tại vĩnh cửu của văn chương chân chính đã nói lên được tất cả những giá trị tự thân của nó.

Và bởi vậy những tác phẩm của ông đều sáng ngời vẻ đẹp của tình người. Ấy là vẻ đẹp của tình bà cháu thắm thiết trong “dưới bóng hoàng lan” hòa quyện trong vẻ đẹp của quê hương xứ sở, đó là vẻ đẹp của tình người ấm áp trong mùa đông lạnh giá không phân biệt giai cấp trong trong “gió lạnh đầu mùa”, sự ấm áp được lan tòa qua từng câu chữ, âu cũng là mục đích mà nhà văn hướng tới. Đó là sự nỗ lực níu kéo những vẻ đẹp còn sót lại trong hồn người giữa thế thời đảo điên, hỗn loạn. Không có chất thơ nào có thể đẹp và lãng mạn hơn chất thơ trong tâm hồn của con người.

Đặc trưng lớn nhất của truyện ngắn là cốt truyện, song Thạch Lam đã không ngần ngại loại bỏ cốt truyện trong các tác phẩm của mình, điều này khiến truyện ngắn của ông mềm mại đi rất nhiều. Không có cốt truyện, mạch truyện không vận động theo mạch của những tình tiết, sự kiện mà vận động theo mạch cảm xúc, tâm trạng nhân vật. Để làm được điều này, nhà văn đã đặt điểm nhìn trần thuật vào nhân vật. Từ điểm nhìn ấy, bức tranh đời sống được tái hiện với sự đan xen, song hành và xâm nhập của cảm giác thực tại và hồi ức quá khứ mà dường như, cái nổi trội lên, chi phối sự vận động của mạch truyện lại là hành trình của những kí ức.

Nhà văn không ngừng để các nhân vật xuôi theo dòng cảm xúc, không ngăn cản mạch đập của họ, không có sự gò bó khuôn khép, tất cả như tuôn trào dưới đầu ngọn bút. Tựa như nhà văn đang để cho những nhân vật tự kể lại câu chuyện của chính mình. Tác phẩm của ông có sự ảnh hưởng rất lớn của tư duy cảm xúc, được dẫn dắt bởi cảm xúc. Hay nói các khác cốt truyện trong các truyện ngắn của Thạch Lam thường đơn giản, song lại đậm chất trữ tình khiến người đọc không thể rời mắt. Những tác phẩm như “dưới bóng hoàng lan”, “hai đứa trẻ”… đã chứng minh điều đó.

Có thể nói Thạch Lam là một nhà văn rất khác biệt, nhất quyết đi về với chất trữ tình, tạo ra một hướng đi không phải ai cũng có thể làm được. Đó là sự tổng hòa của cái đẹp đến từ đất trời và từ con người.

Một trong những đặc điểm tạo nên sự thành công của Thạch Lam trong thể loại truyện ngắn đó là yếu tố chất thơ. Tác phẩm tiêu biểu mang chất thơ của ông là truyện ngắn “Hai đứa trẻ”.

Chất thơ hay còn gọi là chất trữ tình của truyện ngắn. Chất thơ của một tác phẩm được thể hiện qua những cảm xúc, diễn biến tâm lí, những rung động tinh tế trong tâm hồn của nhân vật hay của chính tác giả. Ngoài ra nó còn được biểu hiện qua những hình ảnh, chi tiết, qua ngôn ngữ truyền cảm được nhà văn sử dụng trong tác phẩm.

Trước hết, chất thơ trong “Hai đứa trẻ” được thể hiện qua bức tranh thiên nhiên phố huyện đầy thơ mộng và lãng mạn. Đó là khung cảnh của một buổi chiều quê yên bình có màu sắc, âm thanh, hình dáng. Bức tranh thiên nhiên ấy là sự quyện hòa của tiếng trống thu không, tiếng ếch nhái kêu ran ngoài đồng ruộng, tiếng muỗi vo ve cùng với màu “đỏ rực như lửa cháy” ở phương tây, màu ánh hồng như “hòn than sắp tàn” của đám mây và hình dáng của “dãy tre làng trước mặt đen lại và cắt hình rõ rệt trên nền trời”. Đó là một bức tranh đẹp nhưng đượm buồn.

Không chỉ có vậy, bức tranh ấy còn có thêm cả sự xuất hiện của ánh sáng trên bầu trời “vòm trời hàng ngàn ngôi sao ganh nhau lấp lánh, lẫn với vệt sáng của những con đom đóm bay là là trên mặt đất hay len vào những cành cây” trong những ngày mùa hạ “một đêm mùa hạ êm như nhung và thoảng qua gió mát”.

Tuy rằng đây là tác phẩm thuộc thể loại truyện ngắn nhưng “Hai đứa trẻ” thuộc kiểu truyện không có cốt truyện, không có hành động để xuất phát cốt truyện. Cả tác phẩm được ví như một bài thơ đượm buồn đầy xót thương. Bởi lẽ Thạch Lam đã chủ trương lấy tâm hồn mình để khảo sát tâm hồn người nên truyện ngắn của ông mang đậm màu sắc tâm tình. Cả tác phẩm chỉ có duy nhất một sự kiện, đó là sự kiện đợi tàu của chị em Liên. Chuyến tàu như một vị cứu tinh đối với chị em Liên và những con người nơi phố huyện.

Có thể nói Thạch Lam là một nhà văn có óc quan sát và sự cảm nhận rất tinh tế, ông đã phát hiện ra những rung động mong manh, mơ hồ, những trạng thái tâm lí của nhân vật một cách rất tài tình của một tâm hồn nhạy cảm. Nhân vật chính trong truyện ngắn này là Liên, một cô gái nhân hậu và giàu lòng trắc ẩn. Trước cảnh chiều tàn, Liên đã cảm nhận được nỗi buồn của một buổi chiều quê: “Liên không hiểu sao, nhưng chị thấy lòng buồn man mác trước cái giờ khắc của ngày tàn”. Rồi khi chứng kiến cảnh chợ tàn, chị cảm nhận được “mùi riêng của đất, của quê hương này”. Một quê hương nghèo khó với những kiếp người tàn tạ.

Chị động lòng thương những đứa trẻ nhặt nhạnh sau phiên họp chợ nhưng chính chị cũng không có gì để cho chúng. Liên là một cô bé nhạy cảm với những biến thái tinh tế của thiên nhiên, một cô bé biết trao gửi và nuôi dưỡng tình yêu thương đối với mọi người, chị thương những kiếp người đang phải lam lũ với cuộc mưu sinh. Rồi khi đoàn tàu đi qua cũng là lúc Liên nhận thấy mình cũng giống với ngọn đèn nơi hàng nước của mẹ con chị Tí, càng cố gắng tỏa sáng thì lại càng yếu ớt. Lúc này nỗi buồn đã hiện lên trong chị rõ hơn bao giờ hết, đoàn tàu đến rồi lướt qua nhanh chóng, ánh sáng và sự huyên náo của đoàn tàu theo đó mà mất đi khiến Liên cảm nhận rõ hơn được bóng tối đang bao trùm lên không gian phố huyện.

Giọng điệu nhẹ nhàng, sâu sắc, có các câu văn giàu nhạc điệu như: “Chiều, chiều rồi. Một chiều êm ả như ru, văng vẳng tiếng ếch nhái kêu ran ngoài đồng ruộng theo gió nhẹ đưa vào”. Hay câu văn: “Trời đã bắt đầu đêm, một đêm mùa hạ êm như nhung và thoảng qua gió mát”. Câu văn có gì đó nhẹ nhàng mà du dương đến lạ. Ta thấy cái tôi của tác giả như hóa thân vào nhân vật bởi trước đây đã có thời gian Thạch Lam sống ở quê ngoại Cẩm Giàng, Hải Dương và tác giả cũng cùng người chị của mình thức chờ đoàn tàu như thế. Cái tôi ấy tràn đầy sự nhân hậu và tình yêu thương, mỗi nhân vật trong tác phẩm đều là một phiên bản tâm hồn của nhà văn.

Toàn bộ tác phẩm như một bài thơ trữ tình nhẹ nhàng mà sâu lắng. Chất thơ toát ra từ “Hai đứa trẻ” đã góp phần vào sự thành công của nhà văn và tạo nên một phong cách nghệ thuật độc đáo không trộn lẫn với các nhà văn khác của Thạch Lam.

Mỗi tác phẩm đều có những nét biểu hiện riêng, nó được tạo nên bởi chất thơ hay tính chất mà tác phẩm thể hiện trong mỗi tác phẩm. Và truyện Hai Đứa trẻ là một trong những bài thơ như thế, chất thơ được thể hiện trong tác phẩm hiện lên thật tinh tế, sâu sắc trong lòng người đọc.

Chất thơ trong tác phẩm đó là sự hòa quyện giữa cảm xúc và tâm trạng của nhân vật xuất hiện trong tác phẩm, những chất thơ được tác giả nồng ghép để tạo nên những nét riêng, tinh tế hơn trong tác phẩm của mình. Mỗi chi tiết, mỗi lời văn đều được tác giả miêu tả tinh tế với nhịp điệu riêng của cảm xúc, của tâm hồn, với sự tinh tế trong việc lựa chọn cảm xúc, tâm lý nhân vật, hình ảnh chuyến tàu đêm được miêu tả sinh động, sâu sắc trong từng lời văn, lời thơ của mỗi tác phẩm.

Trong truyện ngắn Hai Đứa Trẻ, hình ảnh của nhân vật được biểu lộ đầy tinh tế, thể hiện sự trong sáng, thuần khiết với sự rung động, tinh tế trong cách nhìn, cũng như nghệ thuật miêu tả đầy tinh tế, mang những nét riêng, sinh động và đầy hấp dẫn, mỗi lời văn hay cách mô tả nhân vật đều thể hiện sự trong sáng, thuần khiết. Tác giả có thể cảm nhận được chính cuộc sống, con người cũng như sự tinh tế trong cách mô tả nhân vật của tác giả.

Mỗi nhân vật đều được tác giả mô tả với nét tính cách riêng, đặc sắc, sự tinh tế trong cách thể hiện nhân vật, nét tính cách đặc biệt, mang ý nghĩa sâu xa cho tác phẩm. Trước những vấn đề của cuộc sống, tác giả xây dựng nên những nét thơ mộng trong việc sáng tác nhân vật, hình ảnh đoàn tàu, với tia sáng, trong sáng, len lỏi trong mọi góc khuất của tâm hồn mỗi nhân vật, nó lại biểu hiện một cái nhìn riêng, sâu sắc và đầy tinh tế.

Trước mọi hoàn cảnh của cuộc sống, tác giả đang mơ mộng, thể hiện cảm xúc của mình trước khung cảnh thiên nhiên, với nét tinh tế trong cách mô tả, hình ảnh đó hiện lên thật hấp dẫn, mang đậm hình ảnh thơ mộng về tương lai tươi sáng của con người. Với những nét tinh tế, ngộ nghĩnh và sự miêu tả đầy tài năng, tác giả đã thể hiện được chính bức tranh phố huyện nghèo, ở đó có biết bao nhiêu số phận, con người đang gặp phải những vấn đề khó khăn, do cái nghèo đói đang bủa vây.

Chi tiết Liên và An đang hoài niệm đến hình ảnh xưa, một hình ảnh Hà Nội tráng lệ đã cho chúng ta thấy cảm xúc và hoài niệm về một quá khứ thơ mộng, ở đó con người đang sống trong những ánh sáng hào hoa. Còn giờ đây hình ảnh tối tăm, nghèo đói của khu phố huyện đã xuất hiện. Với sự mô tả tinh tế, chân thực, hình ảnh phố huyện hiện lên với những nét miêu tả đầy chân thực, hình ảnh cụ Thi Điên, hình ảnh những em nhỏ nghèo đói, khổ cực, nhặt nhạnh rác sau phiên chợ tàn.

Trước không gian và thời gian của khu phố huyện, mọi hình ảnh đều hiện lên sâu sắc, chi tiết nhất, nó biểu lộ cảm giác tinh tế, nhưng có chút hướng tới những tương lai tươi sáng hơn về quá khứ tươi đẹp. Riêng hình ảnh chuyến tàu đêm, cùng việc mô tả chi tiết hình ảnh đợi tàu của hai nhân vật Liên và An đã cho chúng ta thấy được một bức tranh thiên nhiên, ở đó con người đang bị bủa vây bởi những sự nghèo đói, con người đang sống trong khoảng khắc, khổ cực, đau thương, nghèo đói. Chỉ có ánh sáng của chuyến tàu làm họ lóe lên tia sáng về một cuộc sống hạnh phúc, tươi đẹp, đang chờ đón họ ở phía trước.

Mỗi chi tiết đều được biểu hiện một cách chi tiết, sinh động về cuộc sống ở vùng phố huyện nghèo, với ngôn ngữ đầy chất thơ, tác giả đã thể hiện thành công, hình ảnh phố huyện nghèo, nhưng trong đó con người sống trong biết bao nhiêu khoảnh khắc, giá trị và niềm tin vào một cuộc sống tươi đẹp hơn.

Trên diễn đàn văn học Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám, Thạch Lam chưa được xếp ở vị trí số một nhưng cũng là một tên tuổi rất đáng coi trọng và khẳng định. Thạch Lam tuy có viết truyện dài nhưng sở trường của ông là truyện ngắn bởi tài năng nghệ thuật được bộc lộ một cách trọn vẹn, tài hoa. Nguyễn Tuân nhận xét: “Nói đến Thạch Lam người ta vẫn nhớ đến truyện ngắn nhiều hơn là truyện dài”. Đóng góp của Thạch Lam không chỉ ở nghệ thuật mà còn ở phương diện nuôi dưỡng tinh thần. Nó giúp ta thanh lọc tâm hồn. Vì mỗi truyện của ông “như một bài thơ trữ tình chứa đựng biết bao tình cảm mến yêu chân thành và sự nhạy cảm (…) trước những biến thái của cảnh vật và lòng người” (Ngữ văn 11- chương trình cơ bản, trang 94). Truyện ngắn Hai đứa trẻ là “một bài thơ trữ tình” như thế.

Thạch Lam tuy là thành viên trong Tự lực văn đoàn nhưng tư tưởng thấm mĩ lại theo một hướng riêng. Ông xây dựng trong tác phẩm một thế giới nhân vât khác. Ông lặng lẽ hướng ngòi bút của mình về phía những người nghèo khổ với tấm lòng trắc ẩn chân thành. Thế giới nhân vật của Thạch Lam thật nhỏ bé và tội nghiệp. Họ thường nép mình trong bóng tối của một không gian hẹp thường là nơi phố huyện tiêu điểu, xơ xác hoặc những xóm nghèo ngoại ô Hà Nội. Nhân vật của Thạch Lam thường tìm kiếm nơi ẩn náu trong gia đình, giữa bốn bức tường hoặc trong trong sân vườn, có nghĩa là tách khỏi cuộc đời, nơi xã hội đầy bất trắc bên ngoài. Có lẽ như thể con người mới cảm nhận hết về mình và về cuộc sống xung quanh. Dường như họ thu mình trước thực tại, để xót mình và thương người, đệ bâng khuâng man mác khi hồi tưởng về quá khứ, không dám nhìn về tương lai, mang nặng một tình cảm mờ mịt trong lòng khi nghĩ về mai sau. Còn cảm quan của Thạch Lam có thể gói gọn trong ba chữ “niềm xót thương”. Những con người nhỏ bé ấy bao giờ cũng được nhà văn bao bọc trong một không khí trữ tình đầy mến thương tỏa ra một cách dịu dàng từ tấm lòng tác giả.

Truyện của Thạch Lam không có cốt truyện đặc biệt, giọng điệu và ngôn ngữ nhiều chất trữ tình. Mỗi truyện ngắn có cấu tứ và giọng điệu như một bài thơ trữ tình, gợi sự thương xót trước số phận của những con người nhỏ bé bất hạnh. Một giọng văn bình dị mà tinh tế! Âm điệu man mác buồn bao trùm hầu hết các thiên truyện từ mở đầu cho đến kết thúc. Văn cứ mềm mại, uyển chuyến, giàu hình ảnh, nhạc điệu. Đó chính là chất thơ trong truyện ngắn Thạch Lam, “có cái dìu dịu ở nơi đây” khiến ta vương phải. Hai đứa trẻ là đặc trưng của hồn văn Thạch Lam. Nó là một bài thơ trữ tình đầy xa xót.

Truyện Hai đứa trẻ của Thạch Lam là một mẩu chuyện sinh họat kéo dài của hai chị em đứa trẻ thay mẹ trông nom một gian hàng vặt ở một phố huyện nghèo gần một cái ga xép. Đêm đêm có những bóng người bình thường lù mù đi qua trước gian hàng. Những bóng người ấy cũng lù mù như những chấm lửa ở những nguồn ánh sáng quanh quất nơi phố huyện. Trong cái bốn bề chìm chìm nhạt nhạt, bỗng có tiếng động mạnh và những luồng sáng mạnh mà một chuyến xe lửa kéo qua hàng ngày. Hai chị em ngày nào cũng chờ chuyến thâu đêm này rồi mới chịu đóng cửa hàng. Nguyên Tuân đã tóm tắt truyện như thế. Đúng vậy, truyện này dường như không có cốt truyện, không có biến cố. Nó chỉ diễn ra trong một thời gian ngắn. Từ khoảng năm giờ chiều khi “phương tây đỏ rực như lửa cháy” đến chín giờ tối “đêm rối hao bọc chung quanh”. Nó chỉ diễn biến bên trong “tâm hồn nhà thơ của hai chị em Liên, An trong một buối tối cua cái thường ngày tưởng như “tẻ nhạt”, không cỏ gì”… Song vượt lên trên cái thường ngày ấy, Thạch Lam bằng con đường nghệ thuật riêng với thế giới nghệ thuât riêng, một thời gian riêng, không gian riêng, nhân vật riêng, ngôn ngữ riêng đã tạo nên khí vị nhẹ nhàng, buồn man mác, đậm đà hương vị thôn quê, nhiều bóng tối mà chói sáng mối tình thương yêu hiền hòa, nhân hậu, xót thương chân thành, phảng phất thơ tỏa lên từ quê hương. Truyện không có cốt truyện nhưng chất chứa bao cảnh đời, bao tâm trạng, tâm cảnh sâu lắng tinh tế.

Diện mạo phố huyện được Thạch Lam tái hiện là một khung cảnh buồn, là cảnh chiều tàn đi dần vào đêm khuya. Hàng ngày, những cái ồn ào cùa buổi sáng làm không khí bị nhòe đi trong nắng nhưng đến chiều thì bộ mặt thật của phố huyện hiện ra với tất cả những cái tiêu điều, xác xơ, tàn lụi. “Chiều chiều rồi” như là một lời thảng thốt, bàng hoàng, như mội tiếng thở đài. Thế là một buổi chiều nữa lại đến, chiều là buồn. Ấn tượng về buổi chiều khá sâu đậm. Thạch Lam đã chọn một phiên chợ tàn để nói lên được tất cả bộ mặt của phố huyện, Chợ là nơi biểu hiện sức sống của một làng quê. Biểu hiện thuần phong mĩ tục của làng quê. Người ở nông thôn thường trông chờ vào ngày chợ phiên đông vui, tấp nập. Thạch Lam đã chọn ngày chợ phiên để nói cái xác xơ, tiêu điều của phố huyện. Mặc dù không tả buổi chợ phiên nhưng ông đã tả những phế phẩm còn lại cùa buổi chợ, đó cũng là cách biểu hiện sức sống đầy hay vơi của phố huyện. Tả những con người cuối cùng trao đổi với nhau rồi bước vào các ngõ tối. Rác chi là những phế thải vớ vẩn “rác rười, vò bưởi, vò thị. lá nhãn và lá mía, thanh nứa, thanh tre…”. Lũ trẻ vẫn còn ra bòn mót, nhặt nhạnh. Ngày chợ phiên như thế thì sức sống đã kém lắm, đã yếu lắm rồi. Người bán trông vào người mua và ngược lại nhưng chỉ là sự vô vọng, luẩn quẩn trông chờ vào sự vô vọng. Mùi vị tỏa ra trong không gian này là một thứ mùi đặc trưng để nói tới sự nghèo nàn. Đó là mùi lá mía, vỏ bưởi, đất ẩm, mùi khói, mùi cỏ, mùi phân trâu nồng nồng ngai ngái… Cái mùi vị ấy cũng góp phần làm cho khung cảnh thêm phai tàn tạ héo úa, lụi dần.

Có thể thấy xung đột giữa bóng tối và ánh sáng khá mạnh mẽ, ánh sáng và bóng tối đang giao tranh nhau. Ánh sáng yếu dần. Ban đầu là “phương tây đỏ tực như lửa cháy, và những đám mây lửa than sắp tàn” sau đó là bóng mờ đen của luỹ tre làng và cuối cùng bao trùm lên phố huyện là bóng tối mênh mông. Tín hiệu sáng chỉ còn ngọn đèn hoa kì của chị Tí, ở đây ánh sáng và bóng tối còn mang ý nghĩa tượng trưng, ánh sáng là ước mơ, bóng tối là nghèo nàn và cô đơn. Mở đầu truyện ánh sáng tắt dần, bóng tối chiếm lĩnh. Chính cái ánh sáng cuối cùng đó báo hiệu rõ màn đêm vừa sâu vừa dày sẽ diễn ra tiếp đỏ. Ánh sáng càng ngày càng thu nhỏ phạm vi hoặc ở xa mỏng manh, li ti như ánh sáng của ngói sao trên bầu trời hoặc yếu ớt ảm đạm lọt qua khe cửa khép hờ, hoặc tỏa trên cái chõng tre của chị Tí. Ánh sáng ấy biểu hiện mót sự tàn lụi bởi cường độ thấp và khả năng thu hẹp của nó. Tiếng trông thu không rời rạc, chạm, lè tẻ và cứ tắt lịm dần. Những âm thanh nhỏ nhất như tiếng muỗi vo ve gợi cảm giác về sự ngưng đọng chiếm lĩnh không gian, thời gian đang chết lặng. Đó là những âm thanh không có hồi âm, nó chỉ nhấn mạnh thêm cái buồn tẻ đến rợn người của phố huyện lúc chiểu tối. Tất cả hô ứng, quy tụ để cho người đọc thấy rõ được khung cảnh thật của phố huyện một ngày tàn. Thạch Lam miêu tả, nhận xét một cách tinh tế, sâu xa bước đi của thời gian nơi phố nghèo. Người đọc dường như thấy được bước chuyển biến của thời gian rung lên bằng ngôn ngữ riêng. Sức rung động của câu văn có khả năng đánh thức con người hãy cảm nhận thật tinh tế khung cảnh phố huyện và tâm sự của Thạch Lam.

Trên cái nền ấy, những cảnh đời, những con người, đúng hơn là những phiên cảnh về cuộc đời, về con người bé mọn, hoàn toàn không có ước vọng, khát khao được khắc họa rõ nét. Họ nói chuyện với nhau nhưng dường như chẳng có nội dung. Họ có đi lại, ăn nói với nhau nhưng chỉ thấy họ vừa lòng thỏa mãn với cảnh đời hẹp. Mua chịu nửa bánh xà phòng, bán dong hơn một ngấn rượu trong chiếc cút bé nhò… Chị Tí là điển hình cho người dân phố huyện vợi nhịp sống quẩn quanh. Ban ngày mò cua bắt tép, tôi đến chị mới dọn cái hàng bán nước. Trông chờ vào vài khách xuồng tàu ga xép, dăm ba người lính lệ là qúa bấp bênh kiếm sống. Cái đáng sợ là biết bán không được gì mà vẫn cứ dọn hàng. Đây không phải là sự sống thực sự mà là sự sông cẩm chừng, cầm cự, giao tranh, giành giật trong sự đói nghèo. Cách nhà văn miêu tả chi tiết chị Tí trả lời câu hỏi của Liên – “Chị Tí đê chõng xuống đất, bày biện các bát uống nước mãi rồi mới chép miệng trả lời Liên cho ta thấy nhịp sống chậm chạp, luẩn quẩn, bế tắc của đời sống gia đình này. Bác phở Siêu có vẻ khá hơn nhưng nguy cơ lại lớn hơn vì thức mà bác bán là thứ quà xa xỉ mà ngay cả chị em Liên cũng không dám ăn. Bác xẩm tóp tiếng đàn run bần bật trong đêm tối, mà không hể có tiếng động nào của một đồng xu. Bà cụ Thi, một bà già hơi điên là hình tượng bất lực của cả một đời đổi chọi mưu sinh không thành. Đến tận tuổi già tàn lụi, héo lìa, đành chấp nhận. Hàng đêm lần ruột tượng lấy ba đồng xu mua cút rượu, ngửa cổ uống một hợi cạn sạch, khanh khách cười đi vào bóng đêm, cho ta cảm giác rợn người về một kiếp sóng sắp đốn hồi tàn. Nhân vật này chỉ xuất hiện qua vài dòng ít ỏi nhang đã ám ánh người đọc, đánh thức trong họ lòng trắc ẩn chân thành.

Ở vị trí tiên cảnh của bức tranh đời buồn thảm, héo tàn, mờ mờ lay động bóng hai chị em nhỏ tuổi cũng âm thầm không kém với cái “cửa hàng tạp hóa nhỏ xíu” mà khách hàng là những người khốn khổ có khi không đủ tiền mua nổi nửa bánh xà phòng hoặc chỉ đủ tiền cho cút rượu nhỏ “uống một hơi cạn sạch”. Liên xót xa cho những kiếp người lay lắt, nhưng cuộc sống của Liên cũng cám cảnh, cầm chừng không kém. Nỗi khổ của Liên có lẽ còn cao hơn nỗi khổ vật chất của những người khác. Đó là bi kịch tinh thần bởi những người kia khổ mà không biết mình khổ, còn Liên đã thực sự thấm thía cảnh sống tẻ nhạt tù hãm và đơn độc hết ngày này sang ngày khác. Niềm vui duy nhất được khuây khỏa nỗi hắt hiu, đơn điệu chỉ là đêm nào cũng mỏi mắt cố gắng chờ đợi một chuyến tàu đi qua “đó là hoạt động cuối cùng của đêm khuya. Ánh sáng của đoàn tàu là máng ánh sáng rực rỡ, mạnh mẽ song cũng chỉ vụt lóe lên nhanh như một vì sao băng để rồi vĩnh viền tắt lịm trong màn đêm khiến ta phải ngơ ngác, bàng hoàng. Dường như “Hai đứa trẻ” là truyện của những nguồn ánh sáng hồi tưởng của Liên cũng là hổi tưởng về ánh sáng. Lần đầu tiên Liên “nhớ lại” Hà Nội một kí ức không rõ rệt. Hà Nội là một vừng sáng rực và lấp lánh Hà Nội nhiều đèn quá. Lần thứ hai, Liên mơ tướng “Hà Nội xa xăm”. Cái cảnh tượng của quá khứ đẹp đẽ ấy tương phản gay gắt với tăm tối mịt mù dưới gốc bàng của hiện tại đang diễn ra. Quá khứ và hiện tại, ánh sáng và bóng tối, lãng mạn và hiện thực, giấc mơ đẹp và sự thật nghèo khổ, tất cả tạo nên hiến động sâu kín trong tâm hổn Liên. Ánh sáng cựa đoàn tàu là ánh sáng của mơ ước, nó chí thoáng qua, để rồi tất cả lại chìm trong bóng tối mênh mang, buồn tẻ.

Tất cả các nhân vật đó đã hiên ra dưới cái nhìn xót thương của Thạch Lam “chứa đựng biết bao tình cảnh chân thành và nhạy cảm”. Nổi thương cảm của Liên đối với mấy đứa trẻ đi nhặt rác, với chị Tí, với bác Siêu, với cụ Thi điên cũng là cảm xúc của chính Thach Lam. Thạch Lam đã hóa thân vào nhân vật đẩ nói cái cảm quan xót thương của mình, Đoàn tàu với thoáng sáng vụt qua rất nhanh rồi tắt lịm đã thay đổi một chút ít không khí của thế giới hiện tại. Phải chăng đó là khát vọng day dứt về một kiếp sống tàn lụi, héo úa, đơn điệu, có mà như không chứ không chỉ có xót thương thông thường. Chính vì vậy mà ông trình bày hiện thực của phố huyện mang ý nghĩa khái quát lớn của xã hội Việt Nam về sự trí trệ. Nếu đặt trong dòng thời sự văn hóa thời ấy ta thấy Thạch Lam phản ánh khá rõ một nét hoàn cảnh, tâm lí thời đại mà Nam Cao — một “bộ máy cảm quan” tài năng cùng thời cũng đã từng thốt lên: “Cuộc đời là những tháng ngày vất vả”.

Hai đứa trẻ là một truyên ngắn như một bài thơ trữ tình bởi câu tứ, giọng điệu, ngôn ngữ của nó, giống như một bài thơ. Câu tứ của truyện là câu tứ vòng tròn xoay quanh hình ảnh bóng tối được lặp đi lập lại nhiều lần (không dưới ba mươi lần). Khi miêu tả cảnh phố huyện cũng như cảnh đời những con người phố huyện, tác giả đặc biệt có dụng ý sử dụng mô típ bóng tối. Bóng tối bao trùm cảnh vật và con người được tác giả miêu tả từ nhiểu thời điểm, từ nhiều góc nhìn, từ nhiều tâm cảnh khác nhau. Bóng tối như một ám ảnh, như một sự hăm dọa, như một quái vật đè nặng lên cảnh vật và con người. Tác giả nhắc đến bóng tối nhiều lần bằng những hình ảnh và ngốn từ khác nhau. Bóng tối là “buổi chiền lầm than sắp tàn”, “đèn đen lọi”, “chiều, chiền rồi”, “bong tối ngập đầy “, “bước của buổi chiều”, “ngày tàn”. Tác giả miêu tả rất nhiều trạng thái khác nhau của bóng tối. Bóng tối đến với tiếng trống thu không từ trên chòi cao, bóng tối sắp đến với những đám mây hổng như hòn than sắp tàn, bóng tối đến với dãy tre làng đen lại, bóng tối dến với cánh muồi vo vo, bóng tối đến với những viên đá nhò trên con đường mấp mỏ, bóng tối trùm lên đường phố và các ngõ huyện…

Nói tóm lại, bóng tối được lặp đi lặp lại như một cái gì hào hùng đang hoạt động, đang thâm nhập, đang len lỏi, luồn lách, bám sát vào mọi cảnh vật, mọi trạng thái hoạt động âm thầm của mọi sinh vật. Nó là không gian nghê thuật của tác phẩm và không gian xã hội của con người. Bởi tối là lúc chị Tí xuất hiện “tối đen chị mới dọn cái hàng dưới gốc cây bàng”, về đêm bác phở Siêu mới xuất hiện như môt chấm lửa nhỏ và vàng lơ lửng đi trong đêm tối, mất đi rồi lại hiện ra … Bóng tối là nơi cụ Thi mang đến và mang đi “một tiếng cười khanh khách nhỏ dần”. Một cụ Thi cuộc đời không rõ nhưng rõ ràng là đang chứa ẩn nỗi lòng u uất cứ chìm trong bóng tối. Vợ chồng bác Xẩm thu gọn cuộc đời trên manh chiếu chật hẹp trong đêm. Với chị em Liên, tác giả kể tỉ mỉ hơn những tâm trạng, những suy nghĩ của hai đứa trong đêm tối. Bóng tối ngập đầy đôi mắt Liên. Liên thích ngồi yên lặng ngắm nhìn trong đêm tối, về khuya, Liên ngồi yên lặng chờ đón đoàn tàu. Khi tàu vụt qua, Liên ngập dần vào giấc ngủ yên tĩnh trong một phố huyện tĩnh mịch và đầy bóng tối … Lặp đi lặp lại gián tiếp hay trực tiếp hình tượng bóng tối cũng chính là cách để tác giả bộc lộ chủ để tác phẩm qua cảm quan xót thương và tạo cho truyện có âm hưởng, cấu tứ như một bài thơ trữ tình.

Việc miêu tả những cảm giác thiên nhiên thường rất hiếm thấy trong các tác phẩm của văn học hiện thực. Nếu tả coi Hai đứa trẻ là một tác phẩm hiện thực, ta sẽ thấy Thạch Lam luôn luôn miêu tả thiên nhiên khi có cơ hội. Thiên nhiên bao bọc truyện với nhiều trạng thái phong phú. Tác giả còn chú ý khắc họa được cảm giác mơ hổ về giờ khắc của ngày tàn, về vũ trụ thăm thẳm bao la rất gần gũi với những tứ thơ lãng mạn “mang mang thiên cổ sầu”. Nét hòa đồng với thiên nhiên một cách dịu dàng của làng quê Bắc Bộ là một nét cảm giác rất quen thuộc và gần gũi mang sắc thái dân tộc, cũng chính vì vậy mà nhân vật chính của câu chuyện là Liên cứ mang theo vẻ hồn man mác.

Chất thơ còn được thể hiện ở ngữ điệu nhỏ nhẹ, man mác thú vị ở lời văn, ở những cảm xúc tinh tế của một tâm hồn dễ rung động. Truyện cứ trải dài ra như một tình ca buồn, lắng sâu thanh lọc hồn ta, chất nhạc thấm trong từng câu văn thấm thía. Một giọng văn bình dị mà tinh tế, đầy ưu ái. Có thể nói Hai đứa trẻ là một bài thơ trữ tình trọn vẹn của Thạch Lam.

Khi nói “mỗi truyện là một bài thơ trữ tình” thì người nói muốn nhấn mạnh cả về nội dung lẫn hình thức của truyện. Nội dung thể hiện hình thức và ngược lại. Nó là sự gắn bó hài hòa để tạo nên tác phẩm. Văn phong “điềm đạm nhưng chứa bao tình cảm mến yêu chân thành với lòng xót thương sâu sắc của Thạch Lam được thể hiện đặc trưng trong Hai đứa trẻ, đúng như cảm nhận của Nguyễn Tuân: “Ngày nay đọc lại Thạch Lam, vẫn thấy đầy đủ dư vị và cái nhã thú của phẩm có cốt cách và phẩm chất văn học”.

Những truyện ngắn của Thạch Lam không gân guốc mà thâm trầm kín đáo, giống như những bài thơ hàm súc, cô đọng. Chính điều đó đã tạo nên sự truyền cảm, sức hấp dẫn và cuốn hút người đọc, có khả năng neo đậu lâu bền trong lòng người đọc. Và tác phẩm “Hai đứa trẻ” của Thạch Lam chính là một truyện ngắn chứa đựng chất thơ lắng đọng lan tỏa ấy trong từng trang văn.

Có thể khẳng định như vậy bởi trong truyện này, mối bận tâm của tác giả không đặt vào các sự việc, biến cố hay hành động mà là ở việc làm nổi bật trạng thái của đời sống và tâm hồn con người. Cụ thể hơn, chất thơ trong truyện ngắn “Hai đứa trẻ” được thể hiện ở hai khía cạnh: thứ nhất là ở vẻ đẹp của cảm xúc, tâm trạng và tình cảm, thứ hai là ở hình thức nghệ thuật. Đầu tiên ta tìm hiểu về chất thơ trong cảm xúc – tâm trạng và tình cảm của con người.

Ở nhân vật Liên có vẻ đẹp của tâm hồn trẻ thơ trong sáng thuần khiết, như một tờ giấy trắng còn chưa vấy mực. Chỉ một mùi ẩm ẩm xen lẫn mùi đường đất mà Liên đã ngỡ đó là mùi riêng của đất quê, Liên cảm nhận được nỗi buồn vắng lặng đìu hiu khi chiều tà, tâm hồn Liên là một tâm hồn nhạy cảm, rất nhạy ngay cả với con đom đóm lập lòe, khe sáng,… Cuộc sống thường nhật với nỗi lo mưu sinh đã không thể khiến Liên xóa bỏ kí ức quá khứ, Liên luôn nhớ về quá khứ mang tên “Hà Nội”, bị ám ảnh với hình ảnh chuyến tàu từ Hà Nội về, để khi đó đắm mình trong những ước mơ xa xôi.

Bản thân Liên sống trong nghèo đói, Liên cũng thấm thía sâu sắc cảnh nghèo đó, Liên động lòng thương những đứa trẻ nghèo nhặt rác nhưng chính chị cũng không có tiền cho chúng, Liên rót đầy hơn vào cút rượu của bà Thi điên, những hình ảnh đó cho ta cảm nhận được sự thuần khiết nhất trong tâm hồn trẻ thơ. Ta cũng cảm thấy sự đồng cảm, xót thương và tình âu yếm dành cho nhân vật của Thạch Lam, bởi chính ông cũng đã từng có cuộc sống ở miền quê nghèo như thế.

Những hình thức nghệ thuật trong truyện của Thạch La ẩn chứa đầy chất thơ. Điều đó thể hiện qua một hệ thống hình ảnh vừa chân thực, sinh động lại vô cùng gợi cảm. Không gian trong tác phẩm là khu phố huyện nghèo nhưng dưới ngòi bút của ông, tính chất làng quê đã nhiều hơn là phố thị. Chính không gian êm ả và tĩnh lặng của phố huyện chiều tàn đã gợi nên những hình ảnh chan chứa chất thơ: “Phương Tây đỏ rực như lửa cháy”, đám mây “ánh hồng như hòn than sắp tàn”, tiếng trống thu không “vang xa đê gọi buổi chiều”.

Ngay cả khi tất cả chìm trong bóng tối vẫn không thay đổi: đêm mùa hạ “êm như nhung và thoảng qua gió mát”, vòm trời “hàng ngàn ngôi sao ganh nhau lấp lánh”, bóng bác phở Siêu “mênh mông ngả xuống đất một vùng và kéo dài đến tận hàng rào hai bên ngõ”. Chúng ta chẳng xa lạ gì với những hình ảnh đó nhưng dưới ngòi bút Thạch Lam ta thấy nó mới mẻ hơn, ngay cả rác rưởi nơi chợ quê cũng gợi nhớ bao điều thân thuộc, đánh thức cảm xúc và kí ức ấu thơ của bao người dân Việt. Thạch Lam còn sử dụng một bút pháp trữ tình đặc sắc trong lời kể, như một lời thủ thỉ êm đềm, nhỏ nhẹ nhưng rõ ràng và vang vọng. Thạch Lam không dùng những từ ngữ to tát, nhịp điệu gấp gáp vội vàng mà lời văn rất nhuần nhuyễn, tinh tế, câu văn có rất nhiều thanh bằng gợi nhịp chậm buồn có sức lan tỏa. Bên cạnh đó, tác giả còn đặc biệt khéo léo sáng tạo ra thứ ngôn ngữ riêng để biểu đạt những xao động sự sống khẽ vang lên trong không gian vắng lặng, làm tôn lên cái thanh thoát và dịu dàng trong tâm hồn con người.

Tóm lại, truyện ngắn “Hai đứa trẻ” từ nghệ thuật cho tới nội dung đều mang đậm chất thơ, chất thơ ấy được lấy ra từ chính cuộc sống bình dị, thường nhật. Truyện Hai đứa trẻ tựa như một bài thơ trữ tình, dù không thật giàu có sâu sắc về ý nghĩa xã hội thì vẫn “đem đến cho người đọc một cái gì nhẹ nhõm, thơm lành và mát dịu” – như tác giả Nguyễn Tuân đã nhận định. Đó là giá trị riêng của tác phẩm, cũng là giá trị trong cốt cách văn chương của Thạch Lam để tạo ra sức hấp dẫn bền lâu trong lòng người đọc.

Hai đứa trẻ là một trong những truyện ngắn xuất sắc nhất của Thạch Lam, trong truyện nhà văn đã đưa người đọc đến không gian phố huyện yên bình, êm ả nhưng bên trong đó lại là nhịp sống tẻ nhạt, vô vị của những người dân nghèo nơi đây. Sự kết hợp chất hiện thực và trữ tình trong cùng một tác phẩm không chỉ góp phần phản ánh một hiện thực của cuộc sống mà còn làm cho câu chuyện thấm đượm chất thơ.

Truyện ngắn “Hai đứa trẻ” xoay quanh thế giới tâm hồn nhạy cảm, trong sáng có phần ngây ngô của nhân vật Liên. Qua những quan sát, cảm nhận của những đứa trẻ về thế giới xung quanh, người đọc như từng bước đi vào thế giới yên bình nhưng cũng buồn tẻ, vô vị nơi phố huyện. Chất thơ thể hiện rõ nhất qua những cảm nhận của nhân vật về khung cảnh phố huyện lúc về chiều “ Chiều chiều rồi, một chiều êm ả như ru, văng vẳng tiếng ếch nhái kêu ran, ngoài đồng ruộng gió nhẹ đưa vào…”. Khung cảnh khố huyện cũng giản dị, thanh bình như bất cứ vùng quê nào khác của Việt Nam nên nó thân thuộc và dễ dàng khơi dậy sự xao xuyến nơi độc giả.

Cảnh đợi tàu của hai chị em Liên và An cũng thật trong trẻo, tươi sáng. Đó không chỉ là niềm vui, sự háo hức của những đứa trẻ mà nỗi khắc khoải đợi tàu còn là mong muốn mơ hồ về một cái gì đó tươi sáng, đặc biệt hơn đối với không gian, người dân phố huyện. Những đứa trẻ như Liên và An còn quá nhỏ để nhận thức hết về cuộc sống nhưng dường như chúng cũng mơ ước về một cái gì đó mới mẻ. Đợi tàu là nhu cầu, mong muốn thiết thực trước mắt của An và Liên để thoát khỏi cuộc sống tù túng, tẻ nhạt của hiện thực dù chỉ trong chốc lát.

Trong không gian tẻ nhạt của phố huyện, Liên nhớ về những kỉ niệm về Hà Nội, đó là “Hà Nội xa xăm, Hà Nội sáng rực, vui vẻ và huyên náo”. Những kí ức về Hà Nội trở về tạo nên sự đối lập giữa một không gian nhộn nhịp, nhiều ánh sáng với không gian tối, trầm buồn nơi phố huyện. Con tàu đến mang theo hi vọng, mong chờ cho hai chị em nhưng con tàu ấy lại nhanh chóng rời đi để đến một chân trời mới nhưng con tàu của cuộc đời Liên và An không biết bao giờ mới đến được.

Kết hợp giữa ngòi bút hiện thực với bút pháp trữ tình đã làm nên hiệu quả nghệ thuật đặc biệt cho truyện ngắn Hai đứa trẻ. Thạch Lam viết về hiện thực cuộc sống tẻ nhạt, tù túng nơi phố huyện, nơi những con người nghèo khổ đang “ngụp lặn” giữa cuộc sống đời thường đấy nhưng không mang đến cảm giác u uất, bức bối nơi người đọc mà nhẹ nhàng, trầm buồn như bức tranh phố huyện lúc xế chiều vậy.

Chất thơ ở đây còn được gợi nên từ âm điệu buồn và những cảm xúc mơ hồ thường gặp trong thơ. Điệu buồn man mác ở giọng văn, điệu buồn cũng vương vấn ngay trong tâm trạng nhân vật: “đôi mắt chị bóng tối ngập dần đầy và cái buồn của buổi chiều quê thấm thía vào tâm hồn ngây thơ của chị…”. Cảm xúc mơ hồ khó nắm bắt ở truyện ngắn này lại là cảm xúc chủ đạo trong tâm trạng nhân vật: “Liên không hiểu sao, nhưng chị thấy lòng buồn man mác trước cái giờ khắc của ngày tàn”, “Tâm hồn Liên yên tĩnh hẳn, có những cảm giác mơ hồ không hiểu”, “Liên lặng theo mơ tưởng. Hà Nội xa xăm…”; “Liên thấy mình sống giữa bao nhiêu sự xa xôi không biết…”.

Chất thơ sâu lắng của thiên truyện còn ẩn trong những vẻ đẹp hồn nhiên của cuộc sống đời thường bình dị mà trái tim mẫn cảm của nhà văn đã thu nhận được. Đó là tình cảm trong trẻo, ngây thơ của hai đứa trẻ, sự vượt thoát của tâm hồn nhân vật khi hướng về một thế giới đẹp đẽ, xa xăm và bí ẩn nhưng đầy sức quyến rũ, như vòm trời với hàng ngàn vì sao lấp lánh, như đoàn tàu chở đầy ánh sáng xuyên qua màn đêm tăm tối… Chất thơ xét về phương diện này cũng là biểu hiện đặc sắc trong bút pháp nghệ thuật của Thạch Lam: sự khám phá hiện thực bằng phương cách trữ tình, tạo một dư vị nên thơ cho tác phẩm.